Alle hommels in kaart gebracht

In 2012, het Jaar van de Bij, verscheen het boek De Nederlandse bijen met daarin een verspreidingsatlas voor alle Nederlandse bijensoorten en dus ook de hommels. Je zou je dus kunnen afvragen waarom er nu alweer een nieuwe verspreidingsatlas verschijnt. Daar zijn echter goede redenen voor. De belangrijkste zijn de enorme groei van het aantal waarnemingen in de afgelopen tien jaar op Waarneming.nl en het feit dat het merendeel van de hommels in de collectie van Naturalis niet is gebruikt voor de vorige atlas.

Moshommel 

Wat deze toename van zowel historische als recente verspreidingsgegevens concreet betekent, wordt goed geïllustreerd door de moshommel. Deze vrij zeldzame soort die vroeger overal in Nederland te vinden was, leek in de vorige atlas zijn laatste bolwerken in het Deltagebied en op de Waddeneilanden te hebben. Er waren nog maar weinig recente waarnemingen bekend van het vasteland van Noord-Nederland. De laagveen- en zeekleigebieden hier zijn echter traditioneel slecht door bijenkenners onderzocht.

Dankzij met name Waarneming.nl weten we nu echter dat er nog grote populaties van de moshommel voorkomen in de Zaanstreek, Waterland en de Kop van Overijssel, en dat de soort wijdverbreid is in Friesland en Groningen. De moshommel is dus een mooi voorbeeld van een soort waarvan we in vergelijking met 2012 een veel beter beeld hebben van de actuele verspreiding. Maar ook de historische verspreiding is beter in kaart gebracht: het aantal uurhokken vóór 1970 was 148 in de atlas van 2012 maar is met 305 ruim twee keer groot in de nieuwe atlas.

Opvallende ontwikkelingen

Er zijn nog meer interessante en soms treurige ontwikkelingen te zien in de nieuwe atlas, waarvan hier enkele voorbeelden. Zo bleek de grashommel, net als de moshommel, vergeleken met de vorige atlas in Friesland recent in veel meer uurhokken te zijn waargenomen, maar in het Deltagebied juist in veel minder. De algemene steenhommel lijkt gek genoeg al meer dan een halve eeuw niet op Terschelling te zijn waargenomen. Van de late hommel is sinds 2012 nog slechts eenmaal een mannetje gezien in 2015 in Zuid-Limburg en de soort kan daarom wel als uitgestorven beschouwd worden. Terwijl voor de grote koekoekshommel het aantal uurhokken waar de soort is waargenomen in de periode 2012-2022 bijna twee keer zo groot is als in 1970-2011, lijkt de nauwverwante tweekleurige koekoekshommel sterk achteruit te gaan. Het aantal uurhokken waar deze soort in de periode 2012-2022 werd aangetroffen, is minder dan een derde van het aantal uurhokken in 1970-2011. Ook onderzoek in de collectie kan soms nog verrassingen opleveren. Zo was de Limburgse hommel niet van de Waddeneilanden bekend, maar bij onderzoek in de collectie van Naturalis voor de nieuwe atlas werd een in 1956 op Terschelling verzamelde koningin ontdekt.

Themanummer Hommels

De nieuwe atlas van de Nederlandse hommels is een van de artikelen in het net verschenen themanummer Hommels van Entomologische Berichten. Dit langverwachte nummer is de afsluiting van HommelHulp Nederland, een groot project dat in 2017 startte. Veel van de artikelen die in het themanummer staan, komen voort uit het project. Het is een dik nummer geworden, boordevol met informatie over hommels en waar iedere hommelliefhebber wel iets van zijn gading in zal vinden. Naast de atlas staan er artikelen in over de verspreiding en ecologie van heidehommel en zandhommel, de herkenning van de soorten van het aardhommel-complex op basis van kleurpatronen, het belang van weidevogelreservaten en dijken voor hommels, de nesten van hommels en het meetnet hommels. Daarnaast worden ook enkele recent verschenen boeken over hommels besproken.

Meer informatie

• Tellers voor het meetnet hommels krijgen gratis een exemplaar van het themanummer toegestuurd. Ben je geen hommelteller en ontvang je het tijdschrift Entomologische Berichten niet, dan kun je het themanummer bestellen bij EIS Kenniscentrum Insecten (eis@naturalis.nl). Kosten 10 euro (inclusief verzendkosten). 

Tekst: Martijn Kos, EIS Kenniscentrum Insecten
Afbeeldingen: Kurt Geeraerts (leadfoto: koningin wilgenhommel); Peeters en anderen, 2012; Kos, 2023; Jeroen de Rond; Nederlandse Entomologische Vereniging