Duikexpeditie Borkumse Stenen: verrassende vondsten én verdwijning

Roos Bol, projectleider bij het Noordzeeprogramma van ARK, is in extase als ze terugkomt van de tocht. “We moesten uren varen om er te komen. Eerst zag ik nog veel zandbanken, zeehonden, zeilboten en vogels. Maar zodra we de Waddeneilanden voorbij waren, werd het een stuk rustiger. Zo nu en dan zag ik een groot vrachtschip. In de verte het nieuwe platform van ONE-Dyas en een groot windpark - beide vlak bij onze proeflocatie. Ook ver op de Noordzee is er nog een hoop menselijke activiteit.” De expeditieleden dobberden drie dagen lang boven de Borkumse Stenen. “Het is een hele indrukwekkende ervaring om aan alle kanten omringd te zijn door zoveel water”, vertelt Bol. “Je voelt je nietig als mens op je kleine schip in die grote zee. Zo ver op zee zijn de luchten eindeloos. Het lijkt of de horizon naadloos overgaat in het water en de zee weerspiegelt ook de luchten. Ik kan daar uren over het water staren, zoveel tinten blauw en grijs.”

Borkumse Stenen

De Borkumse Stenen is een natuurgebied op de Noordzee, zo'n twintig kilometer boven de Nederlandse Waddeneilanden, dat zich uitstrekt naar het Noordoosten en over de Duitse grens. “De expeditie heeft laten zien hoe waardevol en kansrijk het gebied is”, vertelt Bol. “Het is een heel bijzonder gebied dat zo rijk is qua aantal verschillende soorten die er leven. De naam zegt het eigenlijk al: op de bodem ligt nog een aantal glaciale stenen. Een groot deel daarvan is in vroegere tijden weggevist, maar er is ook nog een deel over. De stenen bieden een harde ondergrond voor allerlei soorten om zich op te hechten, en dat is zeldzaam op de vooral zanderige bodem van de Noordzee. Hierdoor is een bijzondere bodemgemeenschap van dieren en planten ontstaan.” Het is daarom aangewezen als beschermd gebied onder de Kaderrichtlijn Marien. Bol: “Perfect voor het terugbrengen van de platte oester, want ook die heeft hard substraat nodig.”

Terugkeer platte oester

ARK nam samen met partner Ørsted het gebied afgelopen jaren op in een groter project om de platte oester weer terug te krijgen in de Noordzee. Samen onderzoeken de organisaties manieren om op grote schaal nieuwe, wilde natuur te ontwikkelen. Vroeger was een groot deel van de zeebodem namelijk met oesterriffen bedekt, maar die zijn verdwenen en de platte oester is zeldzaam geworden. Eerder begon ARK al met het terugplaatsen van platte oesters in de Voordelta, een gebied vlak bij de kust in Zuid-Holland en Zeeland. Daar worden zogenoemde oesterkorven uitgezet. Hierin zitten lege oesterschelpen waarop gekweekte larven van de platte oester zich al hebben gevestigd. “Als je die oesterschelpen met larven los over de bodem zou strooien, spoelen ze direct weg”, zegt Bol. “Daarom zitten ze de eerste jaren vast in die kunstmatige structuren: oesterkorven. We hopen dat die larven uitgroeien tot volwassen oesters en samen klompen gaan vormen. Na enige tijd zullen het hout en het metaal van de korven afbreken. Hopelijk zijn de oesterklompen dan zwaar genoeg om op hun plaats te blijven en daar een nieuw rif te gaan vormen. Zo proberen we een nieuw oesterrif te kickstarten.” Datzelfde werd gedaan bij de Borkumse Stenen. “Echt uniek. Het is ver uit de kust, dus je komt er niet gemakkelijk. Het is ruim twintig meter diep en er zijn vaak ruige omstandigheden met flinke stormen en harde stroming, een enorme uitdaging. Dit is echt maar één van de weinige voorbeelden van offshore rifherstel”, aldus Bol. 

Zoektocht 

Tijdens een eerste expeditie dit voorjaar werd met een sonar gekeken hoe het is gesteld met de uitgezette oesterkorven bij de Borkumse Stenen. Tot grote schrik van de onderzoekers was er helemaal niets van terug te vinden. “Maar op sonar kun je niet alles goed bekijken, dus zijn we nog een keer teruggegaan met professionele duikers van Waardenburg Ecology aan boord.” Duiken is hier niet makkelijk. Het is diep en donker, en er staan sterke stromingen. Alleen de meest ervaren duikers kunnen het gebied met eigen ogen zien. “Ze hebben een ankersteen gevonden met onze ketting eraan en die zijn ze gaan volgen. Maar de oesterkorven zaten er echt niet meer aan. Toen zijn we natuurlijk gaan speculeren wat er gebeurd kon zijn. Hebben we een fout gemaakt bij het samenstellen van de oesterkorven? Was de constructie wel sterk genoeg? Of is er misschien een vissersschip langsgekomen die per ongeluk de korven heeft losgetrokken? Want ook al is het officieel een beschermd natuurgebied, het is gek genoeg niet gevrijwaard van visserij. We hebben met veel experts gepraat en een scenarioanalyse gedaan. We hebben bijvoorbeeld de scheepvaartbewegingen in het gebied in kaart gebracht en ook naar de gebruikte materialen gekeken. Waarschijnlijk zijn de karabiners verzwakt geraakt en door de sterke stroming en stormen gebroken. We kwamen erachter dat het op die plek nóg ruiger kan zijn dan van tevoren ingeschat.”

Pionieren komt onvermijdelijk met tegenslagen en ‘mislukte’ experimenten. Al zijn ze nooit écht mislukt: elk experiment geeft nieuwe inzichten die volgende pogingen tot rifontwikkeling nog kansrijker maken. Bol: “Dit werk is vallen en opstaan, innoveren en opnieuw proberen. We zetten gewoon weer door.”

Biodiversiteit

Toch leverde de expeditie interessante en hoopvolle resultaten op. Een ander doel was namelijk om een beeld krijgen van wat er allemaal leeft in het gebied en het succes van eerder geplaatste rifstructuren. In 2018 is het Wereld Natuur Fonds al begonnen met een proeflocatie op deze plek, waarna ARK het overnam. “Die structuren waren helemaal overgroeid met anemonen, sponzen en hydroïdpoliepen. Er zat zelfs dodemansduim op, een zachte koudwaterkoraalsoort. Misschien onverwacht, maar ook in onze Noordzee vind je dus koraal! Door de achteruitgang van het leefgebied zien we die hier alleen niet veel, dus dat is echt heel gaaf. En het zat helemaal vol met grote Noordzeekrabben en allerlei soorten vis. Ook hebben we een enorme kreeft gezien die onverstoord over de bodem stapte”, zegt Bol, die zelf als recreatief duiker helaas niet mee naar beneden kon, maar wel de beelden zag. “We hebben ook onderzoek gedaan met behulp van eDNA (environmental DNA / milieu-DNA). Dat is een techniek waarmee je kijkt wat voor DNA er in het water rondzweeft. Zo kun je een beeld krijgen van de soortensamenstelling in de omgeving. Dat moet allemaal nog geanalyseerd worden.”

Fantastisch om te zien

Het weer was de expeditieleden goed gezind. De zee was spiegelglad: perfecte condities om te duiken en onderzoek te doen. “Dat is echt wel eens anders”, vertelt Bol. “We zagen daardoor ook veel dieren boven het wateroppervlak: zeevogels, bruinvissen en af en toe een nieuwsgierige zeehond die zijn neus boven water stak. Het is waanzinnig om op deze plek te zijn en met eigen ogen te zien wat er leeft. We werken het hele jaar door aan de plannen, de voorbereiding en we praten veel over deze plek. Om er dan eindelijk zelf ook in het echt te zijn, voelt heel speciaal!” De expeditieleden namen samples om te zien of er oesterlarven aanwezig zijn en deden ook onderzoek met een baitcam. Bol: “Dat is eigenlijk een dode vis op een standaard met een camera. Die zetten we voor een uur op de zeebodem, als aas om mobiele soorten voor de camera te krijgen. Die beelden zijn ook fantastisch om te zien. Het is steeds een verrassing wat je tegenkomt. We zagen verschillende soorten grote krabben en vissen, zoals horsmakreel, die het aas eruit probeerden te trekken.”

Nieuwe poging

Maar hoe nu verder met de uitbreiding van het rifherstel? “Het is sowieso een uitdaging om opnieuw in dat gebied oesterkorven te laten afzinken, maar we zitten ook nog met knelpunten in de regelgeving rond het uitzetten van oesterlarven”, zegt Bol. “Ik hoop dat die snel worden opgelost. Meer experimenteren met rifontwikkeling op zo'n unieke offshorelocatie is heel belangrijk om te leren hoe we de Noordzeenatuur kunnen helpen om te herstellen.”

Tekst: Koen Moons
Foto's: Marijn Smulders, Deltafilm; Oscar Bos & Ernst Schrijver, ARK Rewilding Nederland