Een meeliftende zoetwaterslak, is dat erg?

De Amerikaanse schijfhoren (Gyraulus parvus) is een kleine zoetwaterslak die oorspronkelijk alleen in Noord-Amerika voorkomt. Door het meeliften met aquariumplanten is deze slak onbedoeld Europa binnengekomen. In aquaria plant de slak zich snel voort, waardoor aquaria overbevolkt kunnen raken door deze slak. Eenmaal aanwezig zijn er al gauw veel teveel. De slakken kunnen verder worden verspreid door verkoop of schenking aan andere houders van een aquarium. Maar ook door deze dieren, misschien wel met de beste bedoelingen, uit te zetten in oppervlaktewateren. Eenmaal in het oppervlaktewater kan de zoetwaterslak zich op een natuurlijke wijze verder verspreiden, door bijvoorbeeld mee te drijven stroomafwaarts, al dan niet geplakt aan waterplanten, of door mee te liften op watervogels.

Waar komt deze slak voor?

De Amerikaanse schijfhoren werd in 2001 voor het eerst in Nederland waargenomen, in de provincie Limburg. In twee poelen werd hij als dominante soort aangetroffen. Nu, 24 jaar later, zijn er meldingen uit onder meer de provincies Gelderland, Limburg, Noord-Holland, Noord-Brabant, Overijssel en Zeeland. Ook op Ameland is deze zoetwaterslak waargenomen. In deze gebieden wordt hij lokaal aangetroffen, soms als dominante soort.

Nederland is niet het enige EU-land waar de Amerikaanse schijfhoren is waargenomen. Sinds de, voor zover bekend, eerste vondst in oppervlaktewateren in 1973 in Duitsland, is hij ook in landen als Frankrijk, Luxemburg, Zweden en een aantal andere lidstaten waargenomen.

Zijn er effecten?

Tot nu toe zijn er geen harde bewijzen voor milieueffecten van de Amerikaanse schijfhoren in de wetenschappelijke literatuur gevonden, ondanks dat deze soort al minstens 50 jaar in de EU aanwezig is. Maar dat betekent niet dat er geen risico’s zijn. Zoetwaterslakken staan erom bekend dat ze drager kunnen zijn van diverse parasieten. De Amerikaanse schijfhoren is drager van minstens 13 verschillende soorten parasieten, waarvan sommige zwemmersjeuk kunnen veroorzaken bij mensen en zoogdieren. Andere kunnen ernstige infecties veroorzaken bij vogels, vissen, amfibieën en zoogdieren.

Een concreet voorbeeld komt uit Duitsland, waar in een permanente poel en een tijdelijke met water gevulde sloot in Koblenz een opvallende afname van kleine watersalamanders werd waargenomen. De oorzaak bleek hoogstwaarschijnlijk de aanwezigheid van de Amerikaanse schijfhoren, die de levenscyclus van de parasiet Parastrigea robusta mogelijk maakte, doordat de Amerikaanse schijfhoren als tussengastheer kan fungeren van deze parasiet. Deze parasiet heeft dodelijke gevolgen voor amfibieën.

Ook andere parasieten die deze slak bij zich kan dragen, zoals Austrodiplostomum compactum of Anserobilharzia brantae, kunnen ernstige infecties veroorzaken bij dieren. Naarmate de soort zich verder verspreidt, kunnen ook deze risico’s toenemen. De precieze impact in Europa is nog niet volledig in kaart gebracht, maar het is duidelijk dat deze soort aandacht verdient vanwege zijn mogelijke rol bij ziekteoverdracht.

Andere uitheemse zoetwaterslakken

De Amerikaanse schijfhoren is niet de enige slak die ongemerkt meeliftte met de aquariumhandel. Ook de Chinese schijfhoren (Gyraulus chinensis) en de Florida-schijfhoren (Planorbella duryi) zijn onderzocht door de Radboud Universiteit in opdracht van Bureau Risicobeoordeling & onderzoek van de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit. Deze twee soorten liften ook mee met aquariumplanten en worden daarnaast in de EU verkocht als aquariumdier.

De Chinese schijfhoren werd in 1977 voor het eerst in Nederland in het veld waargenomen in Fernwoude (Friesland). Dit is de meest noordelijke waarneming in de EU. Daarnaast is de soort waargenomen in het meer van Luna in Heerhugowaard (Noord-Holland). Het is onbekend of de soort nog steeds aanwezig is op deze beide locaties.

De Florida-schijfhoren werd in 2010 voor het eerst aangetroffen in Nederlands oppervlaktewater, namelijk in een gracht in Purmerend (Noord-Holland), maar over vestiging is niets met zekerheid te zeggen. De soort is afkomstig uit een subtropisch klimaat, en onderzoek toont aan dat de overleving vermindert bij temperaturen lager dan 10 graden Celsius.

Wat te doen?

Voorkomen is beter dan genezen. Dit oude gezegde is ook hier van toepassing, omdat deze soorten zich razendsnel voortplanten en moeilijk te bestrijden zijn. In de aquariumhandel moet daarom voorkomen worden dat zoetwaterslakken kunnen meeliften. Bij onderhoud van watersystemen is het belangrijk dat machines en gereedschap grondig schoongemaakt worden om verdere verspreiding van exoten te voorkomen.

Heel belangrijk is ook dat aquariumbezitters geen zoetwaterslakken of andere dieren en geen waterplanten uitzetten in openbaar water. Het uitzetten van dieren zonder omgevingsvergunning is bovendien ook verboden.
Daarom: Geen exoot in de sloot!

Bestrijding van zoetwaterslakken in oppervlaktewater is moeilijk. In het buitenland is enige ervaring met biologische bestrijding, zoals het gebruik van roofvissen en zoetwatergarnalen, maar dit kan ook negatieve effecten hebben op andere soorten. Chemische middelen (mollusciciden) kunnen schadelijk zijn voor niet-doelsoorten, waaronder inheemse slakkensoorten. Handmatig verwijderen uit oppervlaktewater is alleen bij een gering aantal individuen mogelijk, en de kans dat je ze allemaal vangt, is klein. De slak is heel klein en individuen kunnen gemist worden. Aangezien deze slak zich snel voortplant, zijn er al snel te veel exemplaren om handmatig te verwijderen.

Heb je een uitheemse zoetwaterslak in openbaar water gezien? Geef je waarneming door via Waarneming.nl.

Meer informatie

• De risicobeoordeling van de Amerikaanse schijfhoren.
• De risicobeoordeling van de Chinese schijfhoren.
• De risicobeoordeling van de Florida-schijfhoren.
• De risicoscan van 29 soorten uitheemse zoetwatermollusken (slakken en mosselen).

Tekst: Jenneke Leferink, NVWA en Naomi Thunnissen, Radboud Universiteit
Beeld: Albert Dees (leadfoto: Amerikaanse schijfhoren); NDFF Verspreidingsatlas, 2025