Nieuw in Nederland: de geheimzinnige Raketmeduse

De Raketmeduse (Cladonema radiatum) is een doorschijnend dier met vertakte tentakels. Het lijkt een kwalletje, maar is het voortplantingsstadium van een hydropoliep. In mei 2025 werden bijna twintig exemplaren gezien in het Veerse Meer. Of het blijvertjes zijn is de vraag, net als de vraag of we daar blij mee moeten zijn. Zo klein als ze zijn kunnen ze venijnig steken.

Geheimzinnig

Uit de Noordzee in de ons omringende landen is dit buitenaards aandoende wezen al geruime tijd bekend. Ook in ons land is het al vaker gezien, maar uitsluitend in aquaria. Het voorkomen is met geheimzinnigheid omgeven. Uit tropische zeewateraquaria over de hele wereld komen regelmatig meldingen, maar bijna altijd is onbekend hoe ze daar terecht kwamen. Eigenaren van aquaria zien ze als een pest, schadelijk voor het daarin aanwezige koraal. In 2020 kwam de tweede auteur het organisme ook onverwacht tegen, thuis in een aquarium. In eerste instantie bestond het vermoeden dat ze bij het halen van zeewater uit de Noordzee waren meegekomen. Toch was dat minder waarschijnlijk, omdat het water voor Raketmedusen eigenlijk al te koud was om te overleven.

Vondst en gedrag in de Nederlandse natuur

De Nederlandse vindplaats van de Raketmeduse ligt in het Veerse Meer bij Geersdijk. De dieren werden door de eerste auteur gezien dicht bij het dammetje in de nabijheid van de wierbegroeiing, vanaf ongeveer een halve meter diep tot dicht onder het wateroppervlak. Dieper dan ongeveer een meter is niet gekeken; de waarnemer was aan het snorkelen. Een deel van de medusen zweefde in het water of zwom actief. Een ander deel hing met de tentakels aan Japans bessenwier (Sargassum muticum) en aan zeer fijne bruinwieren die daarop groeiden. Bij verstoring maakten de medusen snelle, schokkerige sprongetjes, waarmee ze als een soort raketjes wegschoten. Dit raketgedrag werd afgewisseld met korte periodes van zweven. Dit zijn de eerste waarnemingen van vrij in de Nederlandse natuur aangetroffen exemplaren. Het wortelstelselvormige poliepstadium (de moederdieren) is nog niet in Nederland gevonden.

Voortplantende hydropoliep

De Raketmeduse is een klokvormig dier met acht tot tien lange vertakte tentakels. Het klokje wordt tot 3 millimeter hoog. Samen met de tentakels, als die uitgestrekt zijn, komt het diertje tot pakweg één centimeter. Hoewel ze er sterk op lijken, zijn het geen echte kwalletjes maar hydropoliepen. Ze zijn wel verwant en horen eveneens tot de stam van de neteldieren (Cnidaria), waaronder behalve kwallen ook zeeanemonen en koralen vallen. Neteldieren beschikken over netelkapsels: gespecialiseerde cellen met gifpijltjes die ze gebruiken om prooien te verlammen of roofdieren af te schrikken. Eigenlijk is de Raketmeduse niets anders dan het losse voortplantingsstadium van een ‘ouderdier’ dat er heel anders uitziet – namelijk als een plat wortelstelsel met daarop poliepen als een dunne steel met aan de bovenkant knotsvormige tentakels. Op die stelen ontwikkelen zich de medusen. Als ze volgroeid zijn maken ze zich los en gaan ze solitair verder in de klokjes- of kwalvorm om vervolgens ei- en/of zaadcellen te produceren. Na bevruchting van de eicellen ontwikkelen zich planulalarven, die zich ergens vasthechten en uitgroeien tot de al beschreven ouderdieren. Daarmee is de cirkel van deze nogal ingewikkelde voortplantingsmethodiek rond.

Klimaatschuiver

Veel soorten die zowel zuidelijk als noordelijk van ons land voorkomen, ontbreken in onze ondiepe, snel opwarmende en afkoelende kustwateren door te lage wintertemperaturen en/of te hoge zomertemperaturen. Het is aannemelijk dat de Raketmeduse zich in Nederland heeft kunnen vestigen dankzij de inmiddels hogere watertemperaturen in de winter. Of de vestiging hier op natuurlijke wijze is gebeurd door migratie van kwalletjes, of is veroorzaakt door menselijke activiteiten, is niet bekend. Verschillende menselijke activiteiten komen in aanmerking. Een mogelijkheid is de aanvoer via recreatievaartuigen, met op de romp vastgegroeide poliepen. Aanvoer via schelpdierimporten met poliepen is eveneens een mogelijkheid. Of ze kunnen zijn meegekomen met materiaal uit een aquarium. Zoeken naar het kwalletje op verschillende plaatsen in het deltagebied kan duidelijker maken in hoeverre de dieren al veel wijder verspreid in onze wateren voorkomen, of dat deze eerste vondst bij het haventje van Geersdijk een toevallige en tijdelijke vondst was. Misschien blijft het voorkomen van de Raketmeduse wel beperkt tot ondiep water, bijvoorbeeld in verband met een voorkeur voor de wierzone of de snellere opwarming van ondiepe gebieden in het voorjaar.

Toekomst

Vermoedelijk is de Raketmeduse een blijvertje in onze kustwateren. In hoeverre de poliepen (de ouderdieren) beter bestand zijn tegen lage temperaturen dan de hydromedusen, is de auteurs niet bekend. Als die dezelfde kritische grens hebben als het medusestadium, dan zouden ze zelfs een gewone winter – zoals de laatste met temperaturen rond de 3 graden Celsius in het deltagebied – niet overleven. Overigens zullen zwemmers in zeewater niet blij zijn met permanente vestiging, want hoe klein het dier ook is, het kan behoorlijk steken met zijn netelkapsels! De steek voelt aan als die van een Daas.

Meer informatie

• Lees meer over de Raketmeduse (inclusief literatuur en foto’s).
• Binnenkort verschijnt een uitgebreider artikel in Het Zeepaard, het periodiek van de Strandwerkgemeenschap.

Tekst: Marco Faasse, Stichting ANEMOON, Strandwerkgemeenschap, Eurofins AquaSense en Naturalis Biodiversity Center; Mick Otten, Stichting ANEMOON en Strandwerkgemeenschap.
Beeld: Marco Faasse (leadfoto: Raketmeduse gefotografeerd bij Geersdijk); Mick Otten