Geel cypergras, een uitgestorven icoon, terug in Nederland

Het verdwijnen van Geel cypergras (Cyperus flavescens) leek definitief en is verwoord in de ‘lijst van 48’ in het boek Wilde planten 1 van natuurbeschermer en plantensocioloog Victor Westhoff: "Soorten waarvan met zekerheid kan worden aangenomen dat ze ons land hebben verlaten." Geel cypergras was vroeger 'thuis' in Zuidoost-Nederland, typisch voor het pleistocene deel daarvan, het Subcentreuroop plantendistrict. Het trad op als zeldzame, onbestendige pionier, incidenteel in Limburg, meer standvastig in de Achterhoek, maar het meest in Twente, waar het begin twintigste eeuw nog op diverse plaatsen groeide. Daarbuiten was er één locatie in het rivierengebied, de eerst gedocumenteerde vondst in Nederland (Werkendam, 1837 tot 1842). Met de vondst in Amsterdam treedt Geel cypergras in een ongebruikelijke omgeving op, behoudens Antwerpen (1938), waar het op de linkeroever (Sint Anna) van de Schelde is aangetroffen.

Het verdwijnen van geel cypergras

Geel cypergras, en begeleidende pioniersoorten, zijn gebonden aan biotopen waar ze zich snel en blijvend kunnen vernieuwen. Dit pionierscollectief verlangt voortdurend openvallende plekken, met dynamiek en kleinschalige verstoringen, waar de concurrentie het laat afweten. Het is een verdwijnend habitattype, ook Europees bezien. Dat is het gevolg van ontwatering en vermesting met de daaropvolgende verruiging.

Het areaal van Geel cypergras is aanzienlijk, van mondiale aard, uitstrekkend over Europa, met vooral een zuidelijke verspreiding. In het noordwestelijk Europa reikt de areaalgrens tot in Nederland. In dit deel, bij ons en onze buurlanden is de soort al tijden 'terugtredend'. Flore de France (2014) meldt 'en forte régression'. In België en Noordwest-Duitsland is het net als in Nederland sinds midden twintigste eeuw niet meer aangetroffen.

De herontdekking

De vinder van Geel cypergras is Stern Klijn, een jonge, beginnende waarnemer. Hij pikte dit cypergrasje op in een vochtig gazon langs de Amstel in Amsterdam, kwam wat determinatie betreft tot ‘Bruin cypergras’ en voerde het aldus in op Waarneming.nl. De melding viel gelijk op bij plantenvalidator Niels Eimers: "Bruin cypergras ontbreekt in de Amsterdamse regio en de standplaats − een gazon – was wonderlijk." De planten oogden ook afwijkend: de bloeiwijze was niet bruin, maar meer geel en de aartjes waren sterker afgeplat. Daarmee kwam het besef: "Dit zou zo maar eens Geel cypergras kunnen zijn!"

Besloten werd om op locatie, met Stef van Walsum en Ton Denters, nader aanvullend veldwerk te doen, met een studie van groeiplaats en vegetatie. Er werd herbariummateriaal verzameld en tegelijk werden er zaden ingewonnen voor Het Levend Archief. De determinatie kreeg groen licht.

De Amsterdamse vindplaats

Geel cypergras is ontdekt in het Amsterdams stedelijk gebied, in het Stadspark Somerlust aan de Amstel. Het park is deel van de woonwijk Amstelkwartier, in 2015 gerealiseerd op een voormalig bedrijventerrein. De vindplaats bestaat uit een speelveld en een gazon aan het water. Het is een populaire plek om te zwemmen, te zonnen en te picknicken. Dat Geel cypergras het hier ook naar zijn zin heeft is duidelijk. In het laagst gelegen, meest drassige terreindeel staan naar schatting twintigduizend exemplaren. Geel cypergras bloeit relatief laat, vanaf juli tot en met oktober, na de zomerdroogte en zomerdrukte en het begin van het natte seizoen.

In Amsterdam vraag je je af waarom Geel cypergras uit ons land verdween. De groeiplaats oogt helemaal niet zo bijzonder. De bodemopbouw, gesteldheid en het gebruik zijn in combinatie speciaal, Geel cypergras getuigt daarvan. Als je de verlangens van de soort kent, begrijp je het. Geel cypergras is gebonden aan matig voedselrijke, meest zandige, lemige verdichte bodems. Die moeten ook sterk wisselvochtig zijn, zomers uitdrogen en daarbuiten periodiek plasdras zijn. Het zijn de omstandigheden waarbij de door floristen bewonderde Dwergbiezen-plantengemeenschap, het Nanocyperion flavescentis, met Geel cypergras als kensoort, opbloeit.

In Park Somerlust is onbedoeld de ideale ondergrond gecreëerd voor Geel cypergras. Die ontstond na de sanering van vervuilde grond, die vervangen werd. De lage terreinligging, met hoog grondwater en het verwachte intensieve gazongebruik, vereiste een speciale grondmix. De keuze viel op mineraalrijk zand, in combinatie met moerige (humeuze) toplaag en een stevig speelgazonmengsel. Dat leverde de huidige grasmat op, met een constant vochtige ondergrond, met een ‘s zomers uitdrogend en ’s winters zompig maaiveld. Onder deze condities ‘muteerde’ het oorspronkelijk inzaaimengsel. Er ontstond een nieuw grasbeeld met een natuurlijke expressie. Naast recreatie kon Geel cypergras als gazonvormer floreren.

Toekomst

De omvang van de groeiplaats laat zien dat het niet een eenmalige, onbestendige vestiging betreft. Het huidige gebruik levert de ideale staat op voor het voorbestaan van deze soort. Er is een perfect evenwicht tussen recreatiedruk, beheer en de natuurlijke dynamiek. De unieke vondst is inmiddels onder de aandacht gebracht bij de gemeente. Zo lang de grasmat niet gedraineerd of uit beheer raakt, is de kans groot dat Geel cypergras hier blijvend zal zijn.

De vraag is ook hoe het Geel cypergras in ons land verder zal vergaan. Komt er binnenkort elders een verdere revival? Met zijn lichte, langlevende zaden is het mogelijk. De plant kan, zoals nu blijkt, staan waar je het niet verwacht en waar je er zomaar aan voorbij kan lopen. Eddy Weeda toonde zich eerder bescheiden optimistisch (Ecologische Flora 1994): "Een nieuwe vondst blijft tot de mogelijkheden behoren." En jawel, zie nu eens in Amsterdam.

Flora Festival

Ben je benieuwd naar andere nieuwe en bijzondere plantenvondsten in Nederland? Meld je dan aan voor het Flora Festival op zaterdag 13 december 2025 in Nijmegen, het grootste botanische evenement van Nederland, boordevol lezingen, workshops en excursies. Leni Duistermaat, onderzoeker bij Naturalis Biodiversity Center, neemt je in haar lezing mee in de meest spectaculaire plantenvondsten van 2025.

Tekst: Ton Denters (Stads)botanicus, Niels Eimers, Waarneming.nl en Stef van Walsum, FLORON
Beeld: Niels Eimers; J. Kops en F.W. van Eeden; Ton Denters; Stef van Walsum