Klimaatadaptief bermbeheer voor veiligheid en biodiversiteit

In Nederland bestaat 2 procent van het landoppervlak uit bermen langs wegen. Rijkswaterstaat beheert dit hoofdwegennet met ruim 3000 kilometer weglengte en 188 vierkante kilometer bermen en sloten. De bermen die Rijkswaterstaat beheert zijn hoofdzakelijk kruidenrijke grasbermen (70 procent), begroeid met inheemse grassen en bloemen.

Om de Nederlandse wegen zichtbaar en veilig te houden, maait Rijkswaterstaat de bermen in de meeste gevallen eenmaal per jaar. Hierdoor blijft het zicht op de wegen goed, groeien er geen obstakels zoals bomen in de bermen, en blijft de bermondergrond stabiel en stevig. Een obstakelvrije, stevige berm biedt de weggebruiker een veilige plek wanneer een auto de berm in rijdt tijdens een ongeval of bij pech. Ook is het maaien en het afvoeren van het maaisel van belang om risico’s op bermbranden te beperken. Immers, verdroogde grassen en bloemen in de bermen kunnen bij droogte snel vlamvatten.

Grasbermen langs de Nederlandse wegen zijn ook leefgebied voor veel planten en dieren – 50 procent van de inheemse planten- en insectensoorten kan in de berm worden gevonden. Daarnaast vormen bermen een verbinding tussen verschillende leefgebieden. Het maaibeheer dat zorgt voor de veiligheid van de berm, kan ook gunstig zijn voor de biodiversiteit. Tegelijkertijd biedt biodiversiteit voordelen voor de veiligheid, omdat een bloemrijkere grasberm een betere doorworteling heeft en meer stabiliteit oplevert.

Onderzoek laat echter zien dat de veiligheid en biodiversiteit van wegbermen onder druk staan. Het aantal bermbranden dat elk jaar plaatsvindt is mede door klimaatverandering toegenomen. Tijdens de zomer van 2018 vonden meer dan tweehonderd bermbranden plaats in bermen van Rijkswegen, en warme zomerperioden komen steeds vaker voor. Daarnaast blijkt dat de biodiversiteit in bermen is afgenomen – door de toename van concurrentiekrachtige soorten en grassen en de verhoogde biomassaproductie verdwijnen veel bloemen en neemt de soortenrijkdom af. Deze verhoogde groei van de vegetatie levert in droge zomerse perioden meer brandbare massa op en dus een hoger brandrisico. Zowel de toename van risico’s op bermbranden als de afname van biodiversiteit wordt deels door het veranderende klimaat veroorzaakt.

Rijkswaterstaat, Wageningen University & Research (WUR) en LIFE IP All4Biodiversity hebben de afgelopen jaren onderzoek gedaan naar de achterliggende oorzaken van de verhoogde risico’s op bermbranden en het biodiversiteitsverlies. In de berm zijn maai-experimenten uitgevoerd om de effectiviteit van verschillende vormen van maaibeheer te vergelijken. Dit onderzoek werd uitgevoerd door promovendus Wiene Bakker. In zijn onderzoek werd duidelijk dat als het bermbeheer aangepast wordt aan het huidige klimaat, dit een positieve uitwerking kan hebben op zowel veiligheid als biodiversiteit. Er is specifiek gekeken naar de effecten van uitgevoerde maai-experimenten op de afname van bermbranden en verhoging van biodiversiteit in de periode tussen 2021 en 2024. In deze periode werd gevarieerd in maaimoment, maaifrequentie en de hoogte van maaien.

Voor hoogproductieve en door gras gedomineerde bermen werden de beste resultaten behaald door tweemaal per jaar te maaien. Laagproductieve bermen met lage vegetatiegroei hoeven slechts eenmaal per jaar te worden gemaaid. Hoogproductieve bermen met veel biomassa hebben een groot brandrisico. Daarom adviseren de onderzoekers hiervoor om preventief een extra maaibeurt voor de zomer uit te voeren en het maaisel volledig af te voeren. Dit preventieve beheer vermindert brandrisico’s in de zomer en stimuleert de biodiversiteit. Het uitstellen van de tweede maaidatum naar eind september/begin oktober heeft ook een gunstige uitwerking op zowel brandrisico als de biodiversiteit.

Op 22 april zijn de resultaten van dit onderzoek gepresenteerd tijdens het symposium Klimaatadaptief Bermbeheer op de Wageningen Campus in het bijzijn van honderd geïnteresseerde professionals. Daarnaast presenteerden andere experts uitkomsten van onderzoeken naar de effecten van klimaatverandering op dijkvegetaties, brandveiligheid, biodiversiteit en kosten en baten. Tijdens het symposium gingen verschillende sprekers in op de gevolgen van klimaatverandering op bermen, zoals warmere winters, een langer groeiseizoen, warme en droge zomerperioden en hevige regenval. Ook is toegelicht hoe aangepast, klimaatadaptief, maaibeheer kan bijdragen aan het verminderen van risico’s op bermbranden en erosie, en aan het herstel van biodiversiteit.

Het promotieonderzoek maakt deel uit van het zesjarige programma All4Biodiversity dat loopt van 2020 tot en met 2025. Naast Rijkswaterstaat nemen vijf provincies, twee ministeries, verschillende natuur- en landbouworganisaties en stichting Deltaplan Biodiversiteitsherstel deel aan dit programma. Doel van dit samenwerkingsverband is de kwaliteit van natuurgebieden en de biodiversiteit te verhogen. Hiervoor worden binnen Nederland verschillende onderzoeken en pilots gedaan in Natura 2000-gebieden. Een deel van de kosten wordt gedekt door een Europese subsidie van het programma LIFE-IP. Vanuit de WUR hebben onder anderen projectleider Philippine Vergeer en promovendus Wiene Bakker aan het onderzoek gewerkt.

Tekst en beeld: Deltaplan Biodiversiteitsherstel