Perkament wordt gemaakt van dierenhuiden en dus zitten er in ieder boek de huid van vele dieren, veelal kalveren, maar ook vaak schapen of geiten. Boeken in de middeleeuwen waren dan ook schrikbarend duur. Perkament was in het oude Griekenland ontwikkeld in het stadje Pergamon (nu Bergama in Turkije), vandaar de naam.
Hier in Nederland werd nooit op papyrus geschreven, maar in de klassieke wereld was papyrus, na kleitabletten en steen, het belangrijkste materiaal waarop geschreven werd. Papyrus werd in Egypte gemaakt uit een soort cypergras, het papyrusriet, en dit land had dan ook een monopolie op papyruspapier, en op het doorgeven van kennis. In de vorm van papyrusrollen werden hele bibliotheken volgeschreven.
Centrum
Egypte was het economische en intellectuele centrum van die tijd, en papyrusrollen werden over het hele Middellandse Zeegebied gebruikt. Totdat de handel stagneerde en papyrus buiten het gebied waar het gekweekt kon worden erg duur werd. Ook verging papyrus vaak snel in vochtigere klimaten en dat maakte papyrus ongeschikt in het vochtige Noord-Europa. Perkament werd dus ineens rendabel, want dat kon lokaal gemaakt worden en bleef lang goed. Perkament werd spoedig over heel Europa gebruikt en verving papyrus voor de meeste officiële documenten, totdat de Oost-Aziatische techniek om papier uit vezelpulp te maken bekend werd in Europa en het dure perkament langzamerhand verdween en vervangen werd door modern papier.
Oorsprong
De papyrusplant, Cyperus papyrus, komt van oorsprong uit tropisch Afrika, maar werd al vroeg door mensen gekweekt en veelvuldig in Egypte aangeplant. Eerst als voedselgewas, maar later voor de vezels. In de Nijldelta verwilderde de plant al snel. Het is het oudst bekende geval van een invasieve soort, en het is heel bijzonder dat de documenten die dit bewijzen, zijn geschreven op de invasieve plant zelf.
Papyrusriet groeit aan de waterkant, vaak met de voeten in het water, maar gedijt ook goed in drassige grond die een aantal keren per jaar overstroomt. In een droog seizoen kunnen de ondergrondse wortelstokken overleven en de plant groeit dan weer als het water is teruggekeerd. Uit deze wortelstok groeien tot wel 10 centimeter dikke, zegge-achtige, driekantige stengels die tot wel 5 meter lang (soms langer) kunnen worden. De stengels zijn aan de basis door bruine scheden omgeven, de echte bladeren van de plant. Deze stengels hebben een bloeiwijze aan de top, waar als vuurwerk een waaiervormige bol van dunne steeltjes uit komt. Aan het uiteinde van de steeltjes van deze 'plumeau' bevinden zich de bloemetjes. Deze zijn eerst groen, later bruin, en worden door de wind bestoven.
Gebruik
Hoe maak je nu van zo'n waterplant iets om op te schrijven? Dat is nog niet zo eenvoudig. De lange stelen worden eerst geschild en het vezelige en kleverige binnenste wordt in flinterdunne repen gesneden van ongeveer 40 centimeter lang. Vervolgens worden de repen langs elkaar gelegd met de randen net iets overlappend en daarbovenop wordt een tweede laag precies haaks gelegd. De twee lagen worden dan met hamers bewerkt en vervolgens onder druk tussen twee stenen gedroogd. Na het drogen wordt het gepolijst, waarschijnlijk met een ronde steen of een houtblok. Op dit vel kan vervolgens geschreven worden, meestal in de richting van de vezels. Papyrus werd ook gebruikt voor het maken van andere zaken, zoals touw, matten, manden, sandalen en zelfs boten. Ook worden de zetmeelrijke wortelstokken en jonge scheuten zowel vers als gekookt gegeten, een beetje vergelijkbaar met bamboescheuten.
Het was dus een enorm waardevolle plant en werd in Egypte al gebruikt voor papyrusrollen in de Eerste Dynastie (circa 3000 voor Christus). Tegen die tijd was de plant al wijdverspreid in de moerassen van Egypte. In het woestijnklimaat van Egypte is papyrus stabiel en kan het duizenden jaren bewaard blijven. Echter, in vochtigere klimaten kan het snel vergaan, soms slechts al na tientallen jaren. Oude papyrusrollen zijn dan ook zeldzaam in Griekenland en Italië waar het veelvuldig gebruikt werd, nog tot de pauselijke orde van 1057 aan toe. Vanaf circa 400 na Christus werden de meeste documenten die lang bewaard moesten blijven op perkament geschreven, en vele teksten werden van papyrus op perkament overgeschreven. Papyrus was zeker niet altijd perfect. Het kwam in soorten van verschillende kwaliteit. Tenzij het van de hoogste kwaliteit was, kon papyrus nogal ruw zijn om op te schrijven, en niet alle inktsoorten werkten goed op papyrus.
Papyrus is gemakkelijk te kweken op een natte plek in een tropisch verwarmde kas. De plant houdt van rijke grond (een mengsel van turf, mest en klei) en lauwwarm water. De plant wil een voetenbad, maar het is belangrijk dat de stengels niet permanent onder water staan, want dan kunnen ze gaan rotten. Een dwergvorm is een populaire en gemakkelijke kamerplant voor een lichte plek in de serre of huiskamer. In de zomer zou ze eventueel naar buiten kunnen, wat de groei zeker bevordert als de temperatuur boven de 10 graden Celsius blijft. Vermeerderen kan door het stekken van de wortelstokken of door inzaaien bij 25 graden Celsius. Zaad kiemt binnen een week of drie.
Het woord 'papyrus' is gelatiniseerd Grieks en komt van papyros, een woord van onbekende oorsprong. Dit werd meestal gebruikt voor etenswaren die uit de papyrusplant waren gemaakt. Ons Nederlandse woord papier is overigens ook van het Griekse papyros afgeleid, ook al wordt dat op een totaal andere manier gemaakt.
Papier
In de tiende eeuw vochten de Arabieren tegen de Chinezen, en de Chinese krijgsgevangenen hadden hun gevangenbewaarders geleerd om papier te maken uit pulp. Deze techniek verspreidde zich razendsnel over de Islamitische wereld en de Egyptenaren lieten de veel arbeidsintensievere papyrusproductie voor gezien. De plantages langs de Nijl in Egypte werden verwaarloosd en papyrus werd door papier vervangen. Tegen de 18e eeuw was papyrusriet geheel verdwenen uit Egypte, maar het komt nog steeds voor op Sicilië, nabij Syracuse, waar tot op de dag van vandaag nog steeds papyrus wordt gemaakt. Papyrusriet werd in 1872 opnieuw geïntroduceerd vanuit Frankrijk, en tegenwoordig wordt voor toeristen nog steeds papyrus met de hand gemaakt en met traditionele motieven beschilderd.
Tekst: Maarten Christenhusz, TU Delft Hortus Botanicus
Beeld: Joan Simon, Wikimedia Commons; Luigi Baluganiet; James Bruce (1730–1794); Eveline Oranje; Maarten Christenhusz; TU Delt Hortus Botanicus; Dictionnaire pittoresque d'histoire naturelle et des phénomènes de la nature (1838), Félix-Edouard Guérin-Méneville; Iris van den Akker voor Hortus botanicus Leiden