Zwemmen in buitenwater groeit in populariteit. Wat vindt de natuur daarvan?

De tweede hittegolf van het jaar. Het lijkt wel alsof de hele wereld een sauna is geworden. Zelfs in de schaduw, waar de temperatuur nog steeds boven de dertig graden is, kun je amper van verkoeling spreken. Het stukje water bij jou in de buurt glimt verleidelijk in de zon. Je weet dat je alleen daar echt zult kunnen afkoelen. Gretig plons je in het water. Je bent er waarschijnlijk niet mee bezig dat jouw aanwezigheid de onderwaternatuur kan aantasten.

Microplastics in je zwemkleding

Zowel onze zwemkleding als onze lichamen kunnen van alles in het water achterlaten. Kleinschalig Amerikaans onderzoek in de Salt River in Arizona liet zien dat de hoeveelheid microplastics in de rivier door de aanwezigheid van zwemmers kan verachtvoudigen. Wanneer er microplastics in het water zitten, komen deze in planten en dieren terecht. Dit is slecht voor hun gezondheid. Ze kunnen minder goed groeien en het beperkt hun overlevingskans. Ook ons lichaam kan een bron van watervervuiling zijn. Zo blijkt uit een aantal onderzoeken dat mensen via hun huid pathogenen (ziektemakers) kunnen loslaten in het water. Deze ziektemakers zijn niet alleen schadelijk voor mensen, maar ook voor vissen en andere onderwaterdieren.

Weggejaagde vissen

Restjes van zonnebrand kunnen schade aanrichten aan het onderwaterleven. De schadelijke stoffen die in uv-filters zitten, zijn in alle soorten wateren over de hele wereld aangetroffen. Een deel van die schadelijke stoffen is zelfs in vissen gevonden. Zwemmers veroorzaken ook opwerveling in buitenwater. Ze staan of springen op de bodem, waardoor stukken grond loskomen. Dit maakt het water troebel en kan het leven in het water beïnvloeden. "Sommige soorten vissen hebben helder water nodig," vertelt Imke Leenen, zelfstandig adviseur op het gebied van water en gezondheid. "Als er meer opwerveling is, wordt het leefgebied van deze vissen kleiner en zullen ze naar andere plekken gaan."

Schadelijke gevolgen variëren

Wanneer mensen buitenwater betreden, heeft dat gevolgen voor het water en alles dat daarin leeft. Hoe groot die gevolgen zijn, hangt af van het soort water. "In grote meren kan het watersysteem wel tegen een stootje. Een klein strandje aan de zijkant van een groot meer zal niet zo veel impact hebben op het grotere geheel," zegt Adriaan van der Linden, manager ontwikkeling van Leisurelands, een recreatieonderneming die zich richt op duurzaam recreëren. Hoe zit het dan met stadswater? Zwemmen in de stad is de laatste jaren steeds populairder. Hoeveel last de onderwaternatuur daarvan heeft, verschilt sterk per stad. Elke stad heeft namelijk een ander soort ecosysteem in haar grachten of havens. Tegelijkertijd is in de stad de invloed van boten en afval groter. "In stadswater is de waterkwaliteit al iets minder goed, dus het effect van zwemmers zal minder groot zijn," zegt Leenen.

Onderwaterbos in de stad

In Leiden merken ze wel dat zwemmers hun sporen achterlaten op het ecosysteem. Aaf Verkade, adviseur stadsgrachten in Leiden snorkelt, met speciale toestemming, al jaren door de Leidse grachten om de onderwaterwereld te onderzoeken. In die grachten is genoeg leven te vinden. "Ik kom echt in een onderwaterbos terecht, waar ik zeelten en rietvoorns zie zwemmen," vertelt Verkade. Ook wanneer je in stadswater zwemt, heb je dus te maken met natuur die je kunt aantasten. Dat gebeurt in de zomer dan ook vaak. Mensen die de singel betreden, vertrappen waterplanten als de gele plomp en de waterlelie. Een enkele keer is dat niet zo erg, maar wanneer dit keer op keer gebeurt, heeft dit veel effect. "Je ziet meteen dat het totaaloppervlak aan waterplanten afneemt," vertelt Verkade. "Die stengels groeien dat jaar niet meer terug." Onderwaterplanten zijn onmisbaar voor verschillende beestjes. Slakken en inheemse vissoorten leggen er hun eitjes op en prooivissen gebruiken de stengels om roofvissen om de tuin te leiden.

Gedeelde belangen mens en natuur

Hoewel de mens de onderwaternatuur schade kan toebrengen en andersom, hebben mens en natuur ook een gemeenschappelijk belang. Dit zie je terug in de ruim zevenhonderd officiële zwemplekken die Nederland telt. Op zo’n plek moet er de garantie zijn dat het water veilig is om in te zwemmen. Er mogen geen ziektemakers of blauwalg in het water zitten, anders wordt de zwemplek gesloten. "Blauwalgen zijn een teken dat het ecosysteem niet in balans is. Het is slecht voor zwemmers, maar ook voor onder andere eenden en vissen," zegt Van der Linden. "Het belang van de zwemmer is ook het belang van het ecosysteem."

Invasieve exoten zijn minder blij met een ecosysteem dat in balans is. Dat zijn dieren die van nature niet in Nederland voorkomen en met hun aanwezigheid het ecosysteem uit balans brengen. "Die dieren profiteren juist van vies water," aldus Verkade. "Als het ecosysteem in het water in balans is, krijgen de soorten die hier wél van nature voorkomen meer kans. Dat is een mooie ‘natte droom’!"

Meer geld naar schoon water

Die natte droom komt in Parijs heel dichtbij. De bioversiteit in de Seine groeide enorm nadat deze in 2024 voor het eerst in ruim honderd jaar weer veilig werd gemaakt voor badgasten. Hoewel het water niet altijd aan de zwemwaternormen voldoet, wierp de grote schoonmaak van de Seine duidelijk zijn vruchten af. "Dertig jaar geleden leefden er maar drie soorten vissen in de Seine, nu zijn het er meer dan dertig," vertelt Van der Linden. "Dat is mede te danken aan de ambitie om de Seine weer geschikt te maken om in te zwemmen." Die ambitie om van water zwemwater te maken, in combinatie met de stijgende behoefte aan verkoeling, is een kans voor de onderwaternatuur. "Parijs heeft echt iets bijzonders gedaan," zegt Van der Linden. "Je ziet dat steeds meer steden dit willen en veel mensen en organisaties dergelijke initiatieven steunen. Het is een goede reden om investeringen in waterkwaliteit te rechtvaardigen."

Investeringen hard nodig

Die investeringen in waterkwaliteit blijken hard nodig. Om schoon en gezond grond- en oppervlaktewater te realiseren, hebben de Europese lidstaten in 2000 afspraken vastgelegd in de Kaderrichtlijn Water. Het doel is om in 2027 in heel Europa overal gezond en schoon water te hebben. Momenteel staat het er niet zo goed voor. "We gaan de Kaderrichtlijn Water nooit halen," zegt Verkade. Dit heeft verschillende oorzaken. Denk aan industriële lozingen, landbouwgifstoffen en plezier- en rondvaartboten. De bouw van onder andere dijken en dammen verstoort de natuurlijke stroming van het water. Dit tast de waterkwaliteit aan.

We zijn te gast in het water

De hoeveelheid schade die zwemmers aanbrengen aan het ecosysteem in het water is waarschijnlijk niet groot in vergelijking met andere factoren, zoals fabrieken en de almaar groeiende pleziervaart in de steden. In Nederland is hier echter nog te weinig grootschalig onderzoek naar gedaan om dat te kunnen bevestigen. Het is hoe dan ook duidelijk dat het betreden van het water zijn sporen achterlaat. Tegelijkertijd heeft de wens om te kunnen zwemmen een positieve invloed op de aandacht voor waterkwaliteit.

Tot er meer onderzoek is gedaan, blijft het belangrijk om goed na te denken voordat je in natuur- of stadswater gaat zwemmen. Of je nu zwemt in een groot meer of een stukje gracht, je zwemt in een natuurgebied. Verkade: "Waardeer de natuur, de planten en de dieren onder water en realiseer je dat je er te gast bent."

Meer informatie

• Kaderrichtlijn Water.
• Thema Groen en water op Atlas Leefomgeving.
   

Tekst: Jeanine Goossens, Atlas Leefomgeving
Beeld: Leisurelands; Soren Berg, Saxifraga; Atlas Leefomgeving