Fietsstad Houten, waar fietsen door het groen de kortste route is!

“Je kunt mij herkennen aan mijn houten fiets”, mailde André Botermans. “Niet te missen.” Als fietsambassadeur van Houten ontvangt hij elk jaar twintig tot dertig groepen uit de hele wereld. Op deze fiets rijdt hij met studenten, ambtenaren, bestuurders, stedenbouwkundigen, architecten en fietsclubs een rondje Houten. Allemaal willen ze het ontwerpwonder met eigen ogen zien.

We beginnen voor het gemeentehuis dat samen met het NS-station de ‘moderne kern’ van Houten vormt. “Kijk, dit is onze hoofdverkeersverbinding”, zegt André, wijzend op het rode fietspad. “Je ziet wel een paar auto’s, maar vooral veel fietsers." Logisch, want in Houten is het sneller om met de fiets naar het centrum te gaan dan met de auto. Uit onderzoek blijkt dat 61 procent van de inwoners de fiets gebruikt voor een rit naar het centrum.

“Zo’n hoog percentage zie je alleen in studentensteden. Daar gebruikt men de fiets vaak uit noodzaak – studenten hebben geen auto of het verkeer is te druk. Niet omdat het daar nu zo fijn is om te fietsen. Hier in Houten hoef je maar een paar meter te fietsen en je bent al in het groen." 

Menselijke maat voorop en groen omarmd

Dat er in Houten zoveel mensen fietsen, heeft alles te maken met het ontwerp. Houten werd in 1966 officieel aangewezen als groeikern voor de snelgroeiende bevolking van Utrecht. Het moest uitgroeien van een dorp met vierduizend inwoners naar een gemeente met honderdduizend inwoners. Het college van burgemeester en wethouders van Houten was een beetje huiverig voor die snelle groei en stelde voorwaarden. De mens moest voorop staan: geen hoogbouw, kindvriendelijk, iedereen moest een tuin krijgen en het oude dorp moest behouden blijven.

In 1972 stond de toen net afgestudeerde architect Robert Derks voor de uitdaging een nieuw ontwerp te maken, samen met een team van verkeerskundigen, landschapsarchitecten en ontwerpers. Derks zag hoe veel steden het Amerikaanse model van recht-toe-recht-aan bouwen volgden. Het ‘nieuwe’ Houten moest geen blokkendoos worden, maar een organisch groen landschap waarin alles met elkaar verbonden is. Dus begon Derks niet met het tekenen van straten en bebouwing, maar met het groen en de openbare ruimte. Dit noemde Derks ‘inversiestedenbouw’. Met groen als ‘het cement’ tussen de bebouwing en het wegennet.

Fietsers voorop

Derks nam daarbij een radicaal besluit: in dat stedelijk landschap kreeg de auto een ondergeschikte plaats. In zijn ontwerp leidde een lange rondweg de auto om het oude dorp. In deze ring kwamen acht woonwijken met in elke woonwijk één ingang voor de auto. Acht hoofdfietsroutes verbonden de wijken met het treinstation. Langs de fietspaden waren scholen, speelplekken en sportfaciliteiten. Deze aanpak heet ‘traffic filtering’: wandelaars en fietsers krijgen de snelste en meest directe routes en automobilisten worden omgeleid.

Dit proces ging niet zonder slag of stoot. De nieuwe Rondweg doorbrak de oude Utrechtseweg: de verbinding tussen Utrecht en Schalkwijk. Huisartsen en anderen protesteerden, maar Derks en zijn team hielden voet bij stuk. Dezelfde aanpak werd ingezet toen Houten in de jaren negentig een tweede groeitaak kreeg. Houten-Noord werd naar het zuiden gespiegeld en zo ontstond Houten als vlinder op de kaart.

Houten-Zuid was een ‘update’ van Houten-Noord. Derks zegt in 2009 in een interview hierover met het AD: “Zuid is contrastrijker en explicieter. De fietsroutes zijn duidelijker en er was meer aandacht voor de architectuur.” De Rondweg werd opgerekt tot een grillige acht. Ook in Houten-Zuid kon de auto alleen via ‘inprikkers’ de wijk in komen en vormden fietspaden de hoofdverbindingen.

Binnen een paar meter in het groen

En in dat Houten fiets ik nu met fietsambassadeur André. Na een paar meter fietsen vanaf het gemeentehuis zijn we al in het groen. Aan beide kanten bomen en struiken, ernaast een wandelpaadje voor de voetgangers en geen fietsers die elkaar verdringen. Het contrast met mijn eigen woonplaats Utrecht is groot. Daar wordt het station omgeven door drukke verkeerswegen en moet ik mij vaak een weg banen tussen medefietsers, scooters en fatbikes.

Zelf ken ik Houten vooral als verdwaalstad. Op weg naar Schalkwijk op de fiets kwam ik elke keer bij hetzelfde punt uit, maar Houten uitkomen, ho maar. Alle fietspaden leken op elkaar. André moet lachen, een bekend probleem volgens hem.

Maar ook daar vonden ze in Houten een oplossing voor. “Zie je dat bord daar?”, vraagt André. “Daar staan de acht hoofdfietsroutes in de vorm van een metronet. Dit bedacht de Fietsersbond om mensen wegwijs te maken. Via de gekleurde en genummerde stickers op lantaarnpalen kun je de routes volgen.” Dat scheelt veel fietsfrustratie straks.

Fietsparadijs Houten

Houten werd in 2008 en in 2018 verkozen tot de beste fietsstad van Nederland. Wat maakt fietsen in Houten zo fijn? “Wij zetten hier de fiets voorop”, stelt André. “De fietspaden vormen de hoofdverbindingen en geven fietsers het gevoel dat ze veilig en welkom zijn. Uit onderzoek blijkt dat fietsers het ook fijn vinden om in een groene omgeving te fietsen, waar ze niet gehinderd worden door ander verkeer. Dat zorgt voor positieve prikkels. Dit was ook echt het doel destijds: van Houten een stad maken waarin mensen het groen echt kunnen beleven.”

Het fietswerk heeft ook een sociale functie. “In de auto zit je vaak alleen achter gespiegeld glas, ingeblikt in je eigen bubbel. Maar op de fiets zie je je buren of andere mensen. Je zegt elkaar gedag en maakt een praatje. Dat voelt vertrouwd.” En soms leer je zelfs nieuwe mensen kennen. André: “Als je elkaar maar vaak genoeg tegenkomt, ga je vanzelf groeten, ook al ken je elkaars naam niet eens. En dan maak je op den duur een praatje, dat is heel leuk.” Dat sociale karakter draagt zeker bij aan het welzijn van mensen. Uit een onderzoek van Next Door blijkt dat inwoners de leefbaarheid in Houten met een 8 beoordelen.

Houten is ook een relatief veilige plek om te fietsen. “Door de gescheiden fietspaden fietsen kinderen al op jonge leeftijd naar school. Natuurlijk gebeuren hier ook verkeersongelukken waar fietsers bij zijn betrokken, maar gemiddeld minder dan in andere gemeenten en zelden met fatale afloop.”

Wat nu wel de aandacht van de gemeente heeft, is de snelheid op fietspaden. Want sommige mensen op een elektrische fiets of fatbike rijden veel te snel. De gemeente Houten wil nu gaan testen of een maximumsnelheid op de fietspaden werkt.

En die ijsvogel? Die zat gewoon om de hoek!

"De groenstructuur langs het Imkerspad en Kooierspad vormt een belangrijke ecologische verbinding met het omliggende gebied”, vertelt André bij het Imkerpark. “Net zoals de Vijfwal in Houten-Zuid. Deze groenstructuren vormen groene ‘wegen’ waarlangs planten en dieren zich door de bebouwde kom kunnen verplaatsen naar het buitengebied. Er leven allerlei soorten vogels, kikkers en vissen en zelfs reeën.”

Zelf reisde vogelaar André heel Nederland af om een glimp van de ijsvogel op te vangen. Waar hij ook kwam en hoe vroeg hij ook zijn wekker zette, geen ijsvogel. Tot hij er eentje in het Imkerpark aantrof, op een minuut lopen van zijn woning. De kans om een ijsvogel aan te treffen in Houten is nu nog groter. De groendienst snoeide een aantal bomen en liet deze liggen, zodat er een mooie broedplaats is ontstaan voor deze vogels. Er zitten nu geregeld ijsvogels in de omgetrokken bomen.

Maar je moet ook de tuinen van mensen niet onderschatten, aldus André. De Houtense tuinen hebben samen een oppervlakte van circa 100 hectare en vormen samen ook een belangrijke groene verbindingszone in Houten.

Autodenken hardnekkig

We komen bij het ‘oude dorp’, de oude dorpskern. Sommige panden zijn al meer dan een halve eeuw oud. “Als je over die auto’s begint, stuit je op weerstand. Hier zie je wél auto’s geparkeerd staan, net als in de jaren zestig. Dan zeggen winkeliers: ze moeten daar blijven, anders gaan we failliet.”

Dat autodenken is heel hardnekkig volgens André. “Maar wat we soms vergeten is dat die auto een grote machine is die door mensen wordt bestuurd. De alfaman in de verkeersjungle, die luid grommend en toeterend zijn plaats opeist. Fietsers zijn veel kwetsbaarder en delven het onderspit. En ook al geef je de fiets voorrang en een centrale plek, de veiligheid van een fietser hangt toch af van het gedrag van de automobilist. Daarom is het zo belangrijk het vanaf het begin goed te ontwerpen, want anders moet je alles overhoop halen.”

Vijfwal verbindt Houten in groen en beweging

En dan komen we aan in Houten-Zuid. “De rechte straten in de wijken links van de spoorbaan zijn geïnspireerd op het landschap rondom Houten”, gaat André verder. “Met een beetje fantasie zie je de verkavelde polders om Houten in de straatpatronen terug. En in het meer organische patroon van de straten rechts van de spoorbaan kun je het Kromme Rijn-gebied herkennen.

We stappen even af bij de Vijfwal, een groene dijk van vier kilometer die door Houten-Zuid slingert en de groene verbinding vormt tussen de wijken. “Wie deze wal volgt, krijgt de hele wijk te zien. Kinderen kunnen er spelen en mensen kunnen er elkaar ontmoeten of even wandelen. Er is zelfs een sportparcours uitgezet. Alle scholen in Houten-Zuid zijn naast deze wal gebouwd, zodat ze goed bereikbaar zijn per fiets of te voet.

Meest gefotografeerde fietspad van Houten

Als we verder fietsen op de Vijfwal, komen we op het meest gefotografeerde fietspad van Houten. Aan beide kanten zijn Japanse kersenbloesems geplant. “In het voorjaar krijgen deze bomen roze bloesems. En in de late herfst kleuren de blaadjes vuurrood. Een prachtig gezicht.”

Op de Vijfwal zelf zijn vooral Amerikaanse lindes geplaatst. “Dat was achteraf niet zo handig. Als je maar één soort hebt, dan is die erg gevoelig voor plagen. Daarom werkt gemeente Houten er nu aan om meer soorten bomen te planten." Goed voor de biodiversiteit, want er is dan meer eten te vinden voor insecten en vogels. En doordat deze bomen verschillende bloeiperioden hebben, staat de Vijfwal het hele jaar in bloei.

Van verdedigingslinie naar Vinex-wijk

Via de Vijfwal komen we bij Castellum aan: het centrum van Houten-Zuid. André: “Wist je dat de Romeinen hier vroeger zaten? Dat zie je in het ontwerp terug. De wijk is opgezet als een fort, omsloten door water. Ook zijn de straten hier nauwer, dat past bij de structuur van mediterrane steden.”

Er staan maar weinig auto’s. Volgens André is het echter een misvatting dat Houten autoloos is. Het autobezit in Houten is zelfs bovengemiddeld hoog. Er wonen veel hoogopgeleiden die vaak niet in de directe omgeving werken. “In Houten willen wij het straatbeeld zoveel mogelijk autovrij houden. Bij deze huizen ligt de parkeerplaats achter hun huis en niet ervoor. Een straat zonder auto’s ziet er veel mooier uit, toch?”

En dan komen we via de houten fiets- en loopbrug langs de gekleurde houten huisjes aan de Rietplas. Deze plas ontstond toen zand werd afgegraven voor nieuwe wijken in Houten-Zuid. “Robert Derks zag die houten huizen tijdens een vakantie in Scandinavië en dacht: daar moet ik wat mee”, vertelt André. “Architect Hans Been heeft de huisjes ontworpen.”

Bij het strandje zwemmen kinderen, en geef ze eens ongelijk op deze warme zomerdag. Het voelt een beetje als vakantie – zijn we wel echt in Houten en niet in Scandinavië?

Doordacht Houten is goed voor de gezondheid

“Al deze dingen maken Houten tot een stad waar het heel prettig wonen is”, zegt André, als hij op de brug over het water uitkijkt. “Heel mooi dat ik als fietsambassadeur elke keer weer mag vertellen dat de mensen hier een goed leven hebben en gezond zijn en gelukkig. Houten is veel meer dan alleen een fietsstad, het is vooral een stad waar heel goed over na is gedacht. Daarom wil ik ook andere stedenmakers laten zien wat het oplevert als je de mens, de fiets en het groen op één zet.”

Kom naar het Atlasfestival 2025 en hoor meer over het ontwerpen van een gezonde (fiets)omgeving

Op donderdag 11 september organiseert Atlas Leefomgeving het Atlasfestival. Het thema is ‘Vitamine L: de leefomgeving als ingrediënt voor gezondheid’. André Botermans is ook van de partij en geeft de workshop Leer van fietsstad Houten. Ben jij als beleidsmaker, professional, onderzoeker of burger geïnteresseerd hoe je een gezonde stad kunt ontwerpen met de fiets voorop? Kom dan op donderdag 11 september naar Tiliander in Oisterwijk en meld je aan voor de workshop van André.

Meer informatie

• Bekijk het hele programma op Atlasfestival 2025. Zien we je daar? Meld je aan!
• Pak de fiets en vind de spelende mens in jezelf terug.
• Unieke fietsinfrastructuur Houten: daar is over nagedacht!
• Groen is in Houten niet alleen om naar te kijken.
• Artikel: The discourse of cycling in Houten (pdf: 3,1 MB).

Tekst: Jeannine Brand, Atlas Leefomgeving
Beeld: Atlas Leefomgeving; Paul Bijkerk; Jeannine Brand; Martin Hierck; Eline Wester; Dieneke Bijkerk-Schram