Vaker zomerhoogwater geeft knauw aan insectenstand

Soorten in de uiterwaarden zijn wel gewend aan een beetje dynamiek: hoge waterpeilen in februari of juist laag water in juli – ze zijn er op aangepast. Sommige zijn zelfs specialist om voorjaarshoogwater te overleven. Maar het klimaat wordt grilliger: in plaats van in het vroege voorjaar, staat het rivierwater vaker hoog in de zomermaanden. En dat brengt een grote groep insecten in de problemen.

Flinke waterpieken en kletsnatte juli's

Veel bijen- en wespensoorten brengen een aanzienlijk deel van hun leven door in de grond. Ze gaan er bijvoorbeeld in ‘diapauze’, een diepe ruststand in een cocon. Die kan soms jaren duren. Zo kunnen ze lastige omstandigheden overleven, zoals hoogwater in het voorjaar. In de zomer benutten ze de lage waterstand van de rivier. De uiterwaardengrond ligt er dan droog bij en is lekker opgewarmd, ideaal om zich te verpoppen tot volwassen insect en een nest te maken.

De laatste jaren werd deze cyclus meerdere keren verstoord door hoogwater in de zomer: bijvoorbeeld in 2021 en opnieuw in de kletsnatte zomer van 2024, toen de uiterwaarden zelfs heel juli onder water stonden. Maar er zijn ook zomers met het tegenovergestelde: 2025 is tot nu toe juist uitzonderlijk droog met lage rivierstanden. Op korte termijn lijkt dat gunstig voor grondnestelende insecten, maar langdurige droogte en hitte maken de bodem hard en voedsel schaarser – ook dat tast populaties aan.

Teruggang in aantallen

Twee keer zomerhoogwater in korte tijd gaf het aantal bijen en wespen in de Gelderse Poort een flinke knauw. Dat lieten langjarige tellingen van Jeroen Helmer zien bij enkele stierenkuilen in de uiterwaarden. Dat zijn echte hotspots van insectenleven. Van de breedbandgroefbij, de bleke zeefwesp en de bijenwolf die daar voorkomen liep het aantal fors terug. De zeldzame steilrandgroefbij had in 2019 128 nesten maar in 2024 waren het er nog maar 17. Een lichtpuntje is dat de droge zomer van 2025 weer voor een kleine stijging in deze populatie heeft gezorgd: dit jaar zijn er 22 nesten geteld.

Een afname in insectenaantallen werkt vaak dubbel door: ook soorten die van andere insecten leven, komen in de knel. De kolonie sabelsprinkhanendoders overleefde het voorjaarhoogwater van 2020 zonder problemen. Heel anders verliep het in de zomer van 2021. Toen werden de pas uitgeslopen volwassen dieren en de larven in de nieuwe nesten verrast door hoogwater, nog vóór ze in diapauze konden gaan. Bovendien nam door het zomerhoogwater ook het aantal prooidieren sterk af. Die samenloop van omstandigheden bleek fataal: van de kolonie bleef niets over.

Hoogwater 's zomers gaat vaker gebeuren, wat helpt insecten overleven?

Extremen in de zomer gaan veel vaker voorkomen, zo is de voorspelling. Want de steeds warmere zomerse luchten pompen veel grotere hoeveelheden water door de atmosfeer dan voorheen. Dat leidt zowel tot een grotere kans op zomerhoogwater als tot langere perioden van droogte en hitte. Het maakt de natuur in de uiterwaarden kwetsbaarder. Daarom is het ook cruciaal om stroomopwaarts te kijken en bij hevige regenval meer water te bufferen, zodat piekafvoeren worden afgevlakt en hoge zomerstanden hier kunnen worden voorkomen.

Wat helpt om insecten betere overlevingskansen te geven in het veranderde klimaat? Natuurlijk een aanpak bij de bron, zegt Jeroen Helmer: “We moeten met alle hens aan dek om klimaatverandering tegen te gaan. Daarnaast zorgen dat het rivierwater minder hoog komt. Dat lukt als we rivieren meer ruimte geven en ook zorgen voor meer waterberging in het achterland.” ARK werkt hieraan in de Ooijse Graaf, in het programma ‘Ruimte voor levende rivieren’ en met Nederlandse en Duitse partners in 'de Rijn verbindt´.

“Insecten en andere soorten helpen we vooral door ook áchter de rivierdijken grotere natuurgebieden te realiseren, zodat er populaties gespaard blijven als het water 's zomers van dijk tot dijk staat. Met ook daar grote grazers die zandbaden nemen en kuilen maken, want dat zijn ware motoren in het landschap voor het insectenleven,” zegt Helmer. Zo’n hoog zomerhoogwater kan ook zomaar volgend jaar weer gebeuren, daar is maar één forse hoosbui stroomopwaarts voor nodig. En tegelijk moet er ruimte zijn voor herstel na langdurige droogte. Alleen zo houden insectenpopulaties stand in een landschap dat steeds grilliger wordt.

Meer informatie

• De ecologische voordelen van ruimte voor de rivier.
• Herstel van Europese rivieren essentieel voor natuur en leefbaarheid.
• Illustratie sleutelrol stierenkuil.

Tekst: Miranda Koffijberg en Mignon van den Wittenboer, ARK Rewilding Nederland
Beeld: Jeroen Helmer (leadfoto: Oude Waal tijdens de het zomerhoogwater op 9 juni 2024)