Natuur is de beste bescherming bij waterwinning

Jeroen Willemsen verzorgt, samen met zijn collega’s Melle van Overbeek en Dick Hoogesteger, het beheer van de terreinen van Evides: “Evides is een drinkwaterbedrijf en daar zijn er tien van in Nederland. Wij zijn actief in het zuidwestelijke deel van Nederland: Zeeland, West-Brabant en het zuidwesten van Zuid-Holland. We hebben daar een aantal natuurgebieden in eigendom, waar we water winnen om drinkwater van te maken. En eigenlijk is de belangrijkste boodschap van ons hele natuurbeleid dat natuur de beste bescherming is voor onze bronnen. Evides heeft al heel lang geleden besloten dat we aan onze waterwingebieden het beste de functie 'natuur' kunnen geven, want dan is het risico op vervuiling zo klein mogelijk en wordt de kwaliteit van onze drinkwaterbronnen het best beschermd. Daarom mag je ook niet bij ons het bos in met een auto of brommer. We hebben bij de ingang een grote slagboom staan met een heel dik hangslot. Wel kunnen mensen, al wandelend op de aangelegde paden, genieten van de natuur.”

Vooral bos, maar ook heide

Evides heeft verschillende waterwingebieden. Jeroen richt zijn verhaal tijdens een Bosgroep-bijeenkomst op de Brabantse Wal: “Daar hebben we drie verschillende gebieden: Halsteren, Huijbergen en Ossendrecht. Grofweg 80 procent van deze waterwingebieden bestaat uit bos. Een heel groot deel van die bossen is voormalig productiebos met naaldbomen. Buiten die 80 procent hebben we nog 10 procent heideterreinen. Die liggen vooral in Ossendrecht en Huijbergen. In Huijbergen is de heide nog heel jong en in Ossendrecht zijn er struiken die al zo oud zijn dat ze heel hoog worden en dan afsterven én vervolgens weer verjongen. Juist die variatie in het terrein is voor ons heel belangrijk.”

De laatste 10 procent zijn meer graslandachtige terreinen, eigenlijk een verzameling graslanden, voormalige akkers en ruigteveldjes verspreid door de gebieden van Evides. Jeroen: “Die zijn in mijn beleving een heel belangrijk onderdeel van het ecosysteem. Dus het bos is voor ons niet alleen maar bos. Er zitten ook heel nadrukkelijk open stukken in de vorm van hei en grasland tussen. En dan hebben we nog een aantal grotere en kleinere vennen en poelen.”

Bosgroep als constante factor

“Om de terreinen te beheren, hebben we in 2022 een nieuw beheerplan gemaakt voor alle drie waterwingebieden samen. Dat hebben we gedaan met de Bosgroep. Die samenwerking is er in ieder geval al sinds 2009. Een langdurige en continue relatie is denk ik ook een van de sleutelfactoren voor een succesvolle aanpak, de uitgangspunten en doelen zijn dan voor iedereen duidelijk. Voor Evides is Bosgroep Zuid Nederland een belangrijke constante factor in de geschiedenis van het beheer geweest. En mijn persoonlijke mening is dat je dat in het bos terugziet, in positieve zin.”

Meer vrijheid in beheer

Het beheerplan voor de drie waterwingebieden is gericht op het doorontwikkelen van voormalige productiebossen naar natuurlijke bossen. Voor Evides is houtoogst namelijk geen doel. Jeroen: “De kosten voor het beheer en bescherming van onze bossen worden doorberekend in de prijs die consumenten betalen voor hun drinkwater. Af en toe verkopen we wel eens hout als dat goed uitkomt, maar het is niet zo dat wij dat moeten doen om het terreinbeheer volledig van te kunnen betalen. Dit zorgt ervoor dat we meer vrijheden hebben om het bos wat natuurlijker te beheren. Wij doen als drinkwaterbedrijf geen beroep op SNL-subsidie en er zijn daarom geen subsidievoorwaarden waar we ons aan moeten houden. Dat geeft ons ook veel ruimte binnen het beheerplan.”

Elke boom in beeld

“In dat beheerplan komt een aantal belangrijke onderwerpen terug. Zo hebben we een inventarisatie op boomniveau gemaakt en weten we van elke individuele boom hoe die erbij staat. Welke soort het is, hoe oud de boom ongeveer is, of dat het een kromme boom is die waarschijnlijk binnen een paar jaar omvalt. We proberen op die manier ook heel gericht aan te planten, op plekken waar het voor bepaalde soorten specifiek kan. Op deze manier maken we het bos wat gevarieerder. Dat doen we op een heel gedetailleerd niveau en daarbij is het belangrijk dat je elke boom en de plek waarop die staat kent én dat je weet wat je ermee wilt doen.”

Dode bomen laten staan

“Een ander belangrijk punt in het beheerplan is het OAD-netwerk. OAD staat voor ‘oude, aftakelende en dode bomen’. Die willen we graag laten staan. Als ze veilig kunnen omvallen, dan mag dat. Dood hout laten we liggen. De reden: oude én dode bomen dragen bij aan de biodiversiteit van het bos. Naast de oude bomen, kijken we naar verjonging. Om het bos klimaatbestendiger te maken, vormen we het productiebos om naar een meer divers bos. Daarvoor planten we andere soorten aan, zoals loofbomen. Als er nergens in de buurt bijvoorbeeld eiken staan, komen die er ook niet ineens uit zichzelf. Het idee is dus om nu specifieke soorten te planten en ervoor te zorgen dat die groot kunnen worden. Hierdoor hebben we in de toekomst een zaadboom en kan het bos zichzelf verjongen. Moeten alle dennen weg uit ons bos? Nee, dat hoeft helemaal niet. Maar het zou wel fijn zijn als ze ietsje minder dominant worden.”

Open plekken zijn waardevol

“Ooit werden alle open plekken beplant met nieuwe bomen. Als je er een paar omzaagt, dan zou je die ook moet compenseren. Ik denk dat we voorbijgaan aan het feit dat juist die open plekken in het bos uiteindelijk heel waardevol zijn. Juist dit zijn de plekken waar specifieke dieren kunnen leven en jagen. Het is voor ons een bewuste keuze om beheermaatregelen te nemen om de open plekken in stand te houden. Tot slot hebben we een lijst gemaakt van diersoorten waar we speciale aandacht aan willen geven in het beheerplan.”

Aanpak Amerikaanse vogelkers

Na de toelichting van Jeroen Willemsen stipt Hans van Lommel drie projecten aan, die de deelnemers aan de regiobijeenkomst terug gaan zien in het terrein zelf. Als eerste de aanpak van de Amerikaanse vogelkers: “Vroeger hebben we die intens bestreden, ook in Huijbergen. Dat is nog terug te zien. Maar op een gegeven moment hebben we gezegd: "Hoe kunnen we er anders mee omgaan?" We hebben een halve eeuw oorlog gevoerd met deze invasieve exoot en dat heeft niets uitgehaald. Daarom was het tijd om het anders aan te pakken. Dat hebben we dan ook gedaan hier in Huijbergen in het bos van Evides, volgens de aanpak van het Europese LIFE-project Resilias. Het gaat om het aanpakken en voorkomen van de dominantie van invasieve exoten, door de veerkracht van bos en natuur te versterken. Voor de Amerikaanse vogelkers betekent dat bijvoorbeeld dat we op het juiste moment, nog voordat deze exoot zich natuurlijk kan verjongen, andere soorten aanplanten, die vervolgens de strijd om licht en ruimte aan kunnen gaan.”

Veerkrachtig bos voor de toekomst

Een tweede voorbeeld tijdens de rondgang in waterwingebied Huijbergen van Evides toont een natuurvolgende aanpak van bosrevitalisering. We komen letterlijk achter de hekken terecht, op een plek waar bezoekers normaal niet kunnen komen. Hans: “Op deze locatie doen we mee met het LIFE-project Climate Forest. We kijken er hoe we de bossen weerbaar kunnen maken tegen klimaatverandering, met aandacht voor ecologie en dood hout. Een mooi praktijkvoorbeeld van omvorming van een monocultuur van dennen naar veerkrachtige bossen. Als we kijken naar de oorsprong, dan stonden hier eerst berkenbossen. Ook kwamen er van nature linden en iepen voor. Dat hout werd vervolgens op grote schaal gebruikt, ook om mee te stoken. Zo ontstond een heidegebied waarbij veel van die grond gebruikt werd voor schapenbegrazing. Jonge boompjes kregen geen kans om te groeien en de heide bleef in stand. Later werden in het gebied dennen geplant, om dat hout voor mijnbouw te kunnen gebruiken. Zo ontstond er een monocultuur met weinig soorten. Een bos is dan kwetsbaar voor ziektes en plagen. Als je daar ook nog eens de stikstofdepositie en verzuring van de bodem bij optelt, krijg je een heel arm en niet-vitaal bos. Met dit project willen we daar dus iets aan doen, door die zure bodem aan te pakken én door nieuwe boomsoorten aan te planten, die bijdragen aan klimaatbestendige bossen en een rijker strooisel hebben. Zo hebben we hier in Huijbergen ongeveer 1400 boompjes geplant van 21 verschillende soorten. Daarmee hebben we zeker wel een paar soorten die echt het verschil gaan maken in de toekomst.”

Heidepareltje

Als derde onderdeel onderzoeken de aanwezigen samen hoe het Kooiheide-herstelproject geëvolueerd is. Hans van Lommel: “In 2018 hebben Evides en Bosgroep Zuid Nederland 8 hectare droge heide hersteld. Door de jaren heen heeft dit heidepareltje zich mooi ontwikkeld. Ook dit is een mooi voorbeeld van veerkracht. Op deze locatie stonden eerst naaldbomen, maar er zat nog wel potentie in om heide terug te brengen. Het was ooit al heide geweest en heidezaad kan heel lang in de bodem blijven. Dat is echt die veerkracht van heidezaad, dat na vijftig, zestig jaar nog altijd kiemkrachtig is. We hebben eerst wel dennenbos gekapt en vervolgens hebben we vooral gechopperd, gemaaid en begrazing ingezet. En dan zie je dat je zo echt een mooi stukje open natuur kan creëren.” 

Meer informatie

• Informatie over de Bosgroepen en haar leden lees je op de website van Bosgroepen.
• De beslisboom Amerikaanse vogelkers kun je downloaden via de Bosgroepen-website.
• Waterbedrijf Evides is sponsor van het Europese LIFE-project Resilias, net als Provincie Noord-Brabant, provincie Zeeland, Provincie Utrecht en Rijkswaterstaat.
• LIFE-project Climate Forest is een initiatief van de Bosgroepen en Staatsbosbeheer. Cofinanciering komt van de EU en het initiatief wordt ondersteund door de provincies Noord-Brabant, Drenthe, Gelderland, Limburg en Overijssel.
• Bosgroep Zuid Nederland mag ook Brabant Water en Waterschap Limburg tot haar leden rekenen – alle waterbedrijven in het werkgebied zijn dus aangesloten.

Tekst: Marrie Hoedelmans, Bosgroepen
Beeld: Jeroen Willemsen, Waterbedrijf Evides; Marrie Hoedelmans, Bosgroepen