Van geitenwollensokken tot beleid: vijftig jaar Utrechts natuuronderzoek

Ze begroeten elkaar hartelijk op de afgesproken plek in Vianen: Berry van Arkel (69) en Emma van den Dool (75). De oud-collega’s zijn inmiddels met pensioen. Emma zwaaide af in 2014, Berry in 2022. Samen werkten ze vele jaren bij de provincie Utrecht. Emma bijna veertig jaar, eerst als karteerder, later als ecologisch beleidsmedewerker. Berry werkte ruim 43 jaar als beleidsadviseur natuur. Samen schreven ze een kroniek waarin ze de geschiedenis van vijftig jaar ecologisch onderzoek in de provincie beschrijven.

Zwemdiploma verplicht

“In ons verslag staan grappige anekdotes”, begint Berry. “Zoals dat veldmedewerkers een zwemdiploma moesten hebben om onderzoek rond sloten te doen. Maar we wilden vooral vastleggen hoe de ecologische monitoring in vijftig jaar plaatsvond, welke methodieken werden gebruikt en hoe die zich ontwikkelden. Zo wordt duidelijk ‘waar we vandaan komen’ en hoe de natuurmonitoring zich ontwikkeld heeft. Provincie Utrecht was pionier op dit gebied en daar zijn we trots op.”

Handig voor de huidige generatie

“De kroniek kan collega’s helpen bij natuurbeleid en advisering”, vult Emma aan. “In de loop der jaren zijn keuzes gemaakt om iets wel of niet te onderzoeken. Dat is terug te vinden in ons verslag. Als gegevens ontbreken, kun je nagaan of ze ooit zijn verzameld. En voor bestaande data geldt: je hoeft het wiel niet opnieuw uit te vinden. Achterin staat een uitgebreide bronnenlijst.”

Rekening houden met de natuur

Vijftig jaar geleden deden provincies nog niets met ecologisch onderzoek. “Ook Utrecht niet”, vertelt Berry. “Tot Piet Hessel in 1972 in dienst kwam. Hij kwam bij Staatsbosbeheer vandaan en vond dat de provincie bij ruimtelijke plannen meer rekening moest houden met de natuur. De data moesten nog verzameld worden. Piet wist het provinciebestuur te overtuigen, waarna twee medewerkers werden aangesteld om natuurmonitoring voor te bereiden.”

Methode zelf ontwikkeld

Emma: “De methodiek voor ‘milieukartering’ werd door deze medewerkers zelf ontwikkeld. Er bestonden al methodes, maar de Utrechtse werkwijze was gedetailleerder.” In 1975 trokken de eerste onderzoekers het landelijk gebied in. Aanvankelijk werden studenten ingehuurd. Emma, toen biologiestudent, was er één van. “In de zomer gingen we op pad met lange lijsten met plantennamen en een loep. Het ging vooral om soorten rond sloten die iets zeggen over de kwaliteit van de natuur. Wat we tegenkwamen, streepten we af.”

Alles met de hand

“Zeldzame soorten noteerden we met potlood op grote kaarten, per vierkante kilometer”, vervolgt Emma. “De kaarten en lijsten bewaarden we in lades. In de winter verwerkten we ze. Alles met de hand. Eerst telden we alleen planten, later ook fauna, zoals vlinders, libellen en zoogdieren. De methodiek werd verfijnder. De provincie nam zelf onderzoekers in dienst. Met de komst van de computer werd het werk makkelijker.”

Luis in de pels

De verzamelde gegevens moesten door Berry en collega’s worden geïnterpreteerd en omgezet in beleid. “Onze adviezen pasten niet altijd in het straatje van de plannenmakers”, herinnert Berry zich. “We waren een beetje de luis in de pels. Werden zelfs ‘eco-maffia’ genoemd. Daarom borgen we onze kaarten goed op, uit angst dat ze in verkeerde handen zouden vallen.”

Klompen en geitenwollensokken

Ook de leefwereld van de milieukarteerders hielp niet mee, geven Emma en Berry lachend toe. “In de zomer waren we amper op kantoor, we waren de ‘mooi-weer’-collega’s. En het waren de jaren zeventig. Sommige mannen hadden lang haar en liepen op klompen en geitenwollensokken door het provinciehuis. Een groot contrast met de ambtenaren in pak en stropdas.”

Veel veranderd

Anno 2025 doet de provincie Utrecht nog steeds aan natuurmonitoring. Al is er veel veranderd. Het belang ervan staat niet meer ter discussie en het werk wordt uitbesteed. “Ik werk nu ruim zeventien jaar voor de provincie”, vertelt Sietze van Dijk van ecologisch adviesbureau Viridis. “We onderzoeken ieder jaar een ander deel van het landelijk gebied. Natuuronderzoek is een kwestie van de lange adem. Na jaren zie je een trend: gaat het beter, slechter of blijft het gelijk? De provincie kan het beleid hierop afstemmen. Helaas gaat de natuur wereldwijd al decennialang achteruit, ook in Utrecht. Het is dus belangrijk om de vinger aan de pols te houden.”

Voor de foto haalt Sietze zijn schepnet door een sloot in het buitengebied van Vianen. Samen met Berry en Emma bekijkt hij de inhoud: “Kijk, een kleine watersalamander. Dat deze soort hier voorkomt is gelukkig een goed teken.”

Meer informatie

• De kroniek over vijftig jaar ecologische monitoring is eind 2025 klaar. Stuur een e-mail om een digitaal exemplaar van de kroniek aan te vragen.

Tekst en beeld: Provincie Utrecht (leadfoto: Emma van den Dool, Berry van Arkel en Sietze van Dijk)