Landschappelijk groen erfgoed leeft; herstel is mogelijk

Wilde bomen en struiken vormen een belangrijke basis voor de biodiversiteit in onder andere oude bossen, houtwallen, heggen en beekoevers. De bomen en struiken staan niet op zichzelf, maar zijn het centrum van een uitgebreid ecologisch voedselweb dat rondom de houtige planten is geëvolueerd. Gedurende duizenden jaren hebben populaties bomen en struiken zich ontwikkeld en aangepast aan lokale omstandigheden. Zo is een grote natuurlijke variatie ontstaan. Oude groeiplaatsen met wilde populaties zijn toevluchtsoorden, waar unieke en zeer waardevolle genenbronnen of genenbanken te vinden zijn. Door ze te behouden, blijven er plekken bestaan om de natuurlijke bossamenstelling te bestuderen. Ze zijn belangrijk voor de oogst van zaad en stekmateriaal voor autochtoon plantgoed. Oude boskernen, of 'ancient woodlands', en oude landschapselementen zijn onvervangbaar voor het behoud van de oorspronkelijke biodiversiteit. Het zijn de laatste halfnatuurlijke resten van de oorspronkelijke bosssen. Aanplant van autochtoon plantgoed is zinvol, maar kan de vele waarden van een oude groeiplaats niet nabootsen. Denk bijvoorbeeld aan de millennia die het heeft gekost om oude bosbodems te laten ontwikkelen. 

Inheems, autochtoon of wild

De termen ‘autochtoon’ en 'wild' worden in dit artikel als synoniemen gebruikt. Autochtoon is de wetenschappelijke term. Wild is een populaire term. De meeste inheemse boom- en struiksoorten in Nederland hebben een groot natuurlijk verspreidingsgebied in Europa. Binnen dat gebied kunnen bij dezelfde soorten grote regionale genetische verschillen bestaan. Bij inheemse soorten wordt daarom onderscheid gemaakt tussen autochtone en niet-autochtone bomen en struiken. Een autochtone boom is op soortniveau inheems en als individu autochtoon op een specifieke groeiplaats. Een dergelijke boom hoort bij een populatie die zich hier sinds de laatste ijstijd spontaan heeft gevestigd. Weliswaar kan de mens daar ook een rol in hebben gespeeld, maar het plantgoed moet dan te allen tijde te herleiden zijn tot autochtone populaties. Traditionele bosbouw- en landbouwmethoden, zoals hakhout- en knotbeheer, hebben bijgedragen aan het behoud van wilde bomen en struiken. Er is een interessante koppeling tussen cultuurhistorie en behoud van wilde genen ontstaan.

Niet-autochtone, inheemse bomen hebben een andere, vaak onbekende herkomst. Ze zijn buiten hun oorspronkelijke gebied aangeplant of verwilderd. Een boom of struik kan dus inheems voorkomen in Nederland, maar toch een niet-autochtone herkomst hebben. Zo worden veel uit het buitenland afkomstige inheemse soorten in Nederland geplant. Deze niet-autochtone aanplant kan vervolgens in ons land verwilderen. De term 'inheems' slaat niet op een specifieke plant of op een lokale ondersoort, maar op de hele soort, inclusief de ondersoorten. Een soort is in het hele verspreidingsgebied inheems. De wilde bomen en struiken beperken zich tot een specifiek verspreidingsgebied, waar een bepaalde genetische variatie van nature is ontstaan. Ze zijn daarom belangrijk voor natuurbehoud.

Bedreigd groen erfgoed

Oude bossen en landschapselementen met wilde populaties zijn zeldzaam in Nederland. Van het totale areaal bomen en struiken in ons land bestaat naar schatting minder dan drie procent uit oude groeiplaatsen met een substantieel aandeel van autochtone bomen en struiken. Ook op oude groeiplaatsen (oude boskernen en landschapselementen van voor 1850) bestaat een deel van het oppervlak uit aangeplante bomen van elders, houtteeltsoorten, invasieve exoten en door wind en vogels verspreide soorten uit tuinen en parken. Ze brengen de overgebleven wilde bomen en struiken in de verdrukking.

In Nederland komen ongeveer honderd soorten inheemse bomen en struiken met wilde populaties voor. Grofweg de helft van dit groene erfgoed is bedreigd in zijn voortbestaan. Dit geldt vooral voor lichtminnende bomen en struiken, zoals Wilde appel, Wegedoorn en wilde rozen. Op veel oude groeiplaatsen nemen de aantallen wilde bomen en struiken af. Van verjonging is, mede door de hoge wilddruk, vaak geen sprake. Veel lokale populaties zijn of worden te klein en zijn daardoor in hun voortbestaan bedreigd.

In opdracht van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (RCE) hebben bureau Wilde Bomen en Ecologisch Adviesbureau Maes per provincie een ‘Attentielijst bedreigde wilde bomen en struiken’ opgesteld. Deze lijsten zijn te vinden in de Kennisbank van de RCE op Cultureelerfgoed.nl.

Herstel is mogelijk

Het goede nieuws is dat dit levende erfgoed zich kan herstellen. Het gaat om bomen en struiken, waarvan een deel, mits de juiste omstandigheden er zijn, een goed herstelvermogen heeft. Een voorbeeld van soorten die zich goed kunnen verjongen zijn de diverse soorten meidoorns, of de Fladderiep langs beken. Beheer van deze locaties is een specialisme. Focus op het behoud van wilde bomen en struiken op de oude groeiplaatsen is nodig. Oude groeiplaatsen dienen een eigen, specifiek beheer te krijgen, gericht op behoud van de van nature aanwezige wilde soorten bomen en struiken.

Oude groeiplaatsen in kaart

De kaart 'Landschappelijk groen erfgoed' op Cultureelerfgoed.nl geeft een overzicht van geïnventariseerde oude boskernen en landschapselementen met autochtone bomen en struiken, van voor 1850. Ook zijn nog te onderzoeken gebieden aangegeven. De Atlas wilde bomen en struiken geeft een overzicht van de belangrijkste groeiplaatsen in Nederland en Vlaanderen per provincie. Door deze verspreidingsgegevens te combineren met de provinciale attentielijsten, kun je zien welke soorten in hun (beheer)gebied bedreigd zijn en voor welke soorten maatregelen voor behoud nodig zijn.

Herkennen van wilde bomen en struiken

Om wilde bomen en struiken en het onderscheid met geïmporteerd plantmateriaal te leren herkennen, is de KNNV Veldgids Wilde bomen van Nederland en Vlaanderen verschenen. De veldgids beschrijft de taxonomische kenmerken en bevat veel verduidelijkende foto’s, ook van uitheemse soorten waarmee verwarring kan optreden. Beheerders van landschappelijk groen erfgoed vinden informatie voor behoud van hun waardevolle wilde bomen en struiken.

Meer informatie

• Op Wildebomen.nl is meer achtergrondinformatie te vinden, onder andere over de vele waarden van oude groeiplaatsen.

Tekst en beeld: Lodewijk van Kemenade, Wilde Bomen