Miljoenpoten spelen een belangrijke rol in onze bosecosystemen. Ze eten dode bladeren en stukjes hout die op de grond liggen. Zo maken ze dit afval kleiner, waardoor het ook toegankelijk wordt voor andere afbraakorganismen, zoals regenwormen. Bovendien stimuleren zij microbiële afbraakprocessen in de bodem, omdat hun uitwerpselen veel micro-organismen bevatten, die in staat zijn om strooisel af te breken. Vooral in landschapstypen waar huisjesslakken schaars zijn, zoals in grove dennenbossen, spelen miljoenpoten een rol: ze voorzien dieren die hoger in de voedselketen staan van calcium. In zure bossen worden wel veel minder miljoenpoten aangetroffen dan in minder zure bossen. Als het strooien van steenmeel de overleving van miljoenpoten zou bedreigen, dan zou dat zeker een ongewenst bijeffect zijn. Daarom is dit onderzocht, zowel in de Brabantse dennenbossen en Gelderse eikenbossen, als onder gecontroleerde omstandigheden in het laboratorium.
Weinig effecten in kortere periode
Veldstudies in Gelderse eikenbossen laten géén negatieve effecten zien van steenmeel op miljoenpoten. Tegelijkertijd werd ook vastgesteld dat de dichtheden er laag zijn. Dit lage aantal miljoenpoten is een gevolg van bodemverzuring. In een eerder kortdurend laboratoriumexperiment, gefinancierd door Provincie Gelderland, bleken de negatieve effecten van steenmeel op de overleving van miljoenpoten beperkt te zijn. De overleving van miljoenpoten zonder toediening van steenmeel was aan het einde van het experiment wel hoger dan mét steenmeel, maar er werd geen dosis-effectrelatie aangetoond.
Onderzoek over langere periode
De looptijd van het eerdere experiment was, met zes weken, echter kort, veel korter dan de gemiddelde levensduur van miljoenpoten. Om met meer zekerheid te kunnen vaststellen of miljoenpoten wel of geen last ondervinden van steenmeel, is het experiment opnieuw uitgevoerd gedurende een langere periode van tweehonderd dagen. Behalve het uitvoeren van een experiment met langere looptijd, werd nagegaan wat de dichtheden van miljoenpoten zijn in naaldbossen op arme zandgronden in Noord-Brabant. Dit vervolgonderzoek is gefinancierd vanuit onderzoeksgelden van de provincie Noord-Brabant en het Europese project SUPERB. De resultaten zijn onlangs gepubliceerd in een rapport en aangeboden aan de provincie Noord-Brabant.
Grote platrug onder de loep
Om meer inzicht te krijgen in de directe effecten van steenmeel op miljoenpoten, werd een laboratoriumexperiment opgezet. In dit experiment werd de groei en de overleving van de grote platrug onderzocht, door deze in het lab op te kweken op eikenbladstrooisel waaraan steenmeel was toegevoegd. De miljoenpoten werden gedurende tweehonderd dagen blootgesteld aan verschillende soorten (Soilfeed en Eifelgold) en doses steenmeel. Het gebruikte Eifelgold is een fijn poeder, Soilfeed is wat grover en minder eenvormig. Het bestaat uit fijn poeder, variërend van dezelfde fijnheid als Eifelgold tot korrels ter grootte van een flinke suikerkorrel. Tijdens het experiment is bijgehouden hoe de overleving en de groei van de individuele miljoenpoten verliep.
Resultaten in het lab
In de controle zonder steenmeel overleefden alle volwassen miljoenpoten de eerste 175 dagen. Daarna trad er sterfte op: na 200 dagen was ongeveer de helft dood. In de containers waaraan steenmeel was toegevoegd, trad duidelijk sneller sterfte op. Uiteindelijk overleefde geen van de miljoenpoten het experiment onder toediening van steenmeel. In de Eifelgold-behandeling was de overleving gerelateerd aan de dosis: hoe hoger de dosis, des te lager de gemiddelde overlevingskans. Voor Soilfeed werd zo’n relatie niet gevonden, maar ook hier was de overlevingskans van miljoenpoten beduidend lager dan in de controlebehandeling in het laboratorium.
Hoé het komt dat de overleving van miljoenpoten in het laboratorium afneemt door contact met steenmeel, is nog niet exact duidelijk. Het poedervormige Eifelgold plakte als een dikke pasta op de platruggen. Het is goed denkbaar dat de steenmeeldeeltjes de beschermende buitenlaag van miljoenpoten beschadigen of de ademopeningen blokkeren. Wanneer de miljoenpoten steenmeel samen met het strooisel opeten, kunnen deze scherpe deeltjes de miljoenpoten wellicht van binnenuit beschadigen, maar dit is niet aangetoond.
Weinig miljoenpoten en effecten in het bos
Wat bleek tijdens het veldonderzoek? De betrokken Brabantse dennenbossen zijn uitermate arm aan miljoenpoten. Alleen de meest ‘geharde’ soorten, zoals de grote platrug, kunnen zich nog in deze verzuurde bossen in lage dichtheden handhaven. Terwijl steenmeel de bodemkwaliteit al wel licht verbetert, waren in het bos geen significante effecten waarneembaar op de miljoenpoten.
In de veldstudies werden dus geen negatieve effecten gevonden van de steenmeel-soorten Eifelgold of Soilfeed op miljoenpootpopulaties in zure eiken- en dennenbossen. Bij Soilfeed is in de eikenbossen zelfs een bescheiden toename in miljoenpoten gevonden, maar van een duidelijke toename naar meer natuurlijke situaties was nog geen sprake. De onderzoekers zien dit bescheiden resultaat als voorzichtige aanwijzing dat in de veldsituatie een door Soilfeed bereikte stijging van de zuurgraad (pH) in de bodem op dit moment meer goed doet, dan dat de verhoogde sterfte door directe blootstelling kwaad kan doen.
Dilemma voor het bosbeheer
De onderzoeksresultaten stellen de beheerder voor een dilemma: het experiment in een laboratorium toont aan dat er risico’s kleven aan het toedienen van steenmeel voor miljoenpoten, terwijl buiten in het bos géén afname van miljoenpoten is gevonden na het uitstrooien van steenmeel. In het veld (de bossen) is zuurstress overduidelijk allesbepalend: in verzuurde eikenbossen zijn de dichtheden al laag, en de grove dennenbossen op de arme zandgrond bleken zo zuur dat zij nauwelijks nog miljoenpoten herbergden.
Pragmatisch advies voor beheerders
De auteurs van het rapport komen met een pragmatische oplossing. Joost Vogels: “Steenmeeltoepassing in sterk verzuurde bossen is vooralsnog veilig, aangezien die bostypen onder de huidige omstandigheden zo zuur zijn, dat miljoenpoten er nauwelijks overleven. Herstel van bodembuffering is daar een eerste horde die genomen moet worden, voordat er sprake kan zijn van een miljoenpootgemeenschap met een ecologisch relevante omvang. Wel adviseren we met klem om in rijkere, nog enigszins gebufferde bostypen geen steenmeel toe te passen. De voordelen van een betere mineralenbalans in de bodem wegen hier waarschijnlijk niet op tegen de nadelen voor de bodemfauna. Eerder uitgevoerd OBN-onderzoek naar het effect van steenmeeltoepassing in het rijkere Mastbos op miljoenpoten bevestigt dit.”
Maaike de Graaf vult aan dat het in de praktijk goed mogelijk is om de steenmeeltoediening in de zure bossen te faseren in ruimte en tijd: “De helikopter die het steenmeel uitstrooit, vliegt in banen. Door regelmatig banen over te slaan, blijven er plekken in het bos over die geen steenmeel ontvangen, waar miljoenpoten kunnen overleven. Van daaruit kunnen de miljoenpoten de ‘besteenmeelde’ banen wellicht opnieuw koloniseren, zodra het steenmeel is verweerd en de scherpe kantjes eraf zijn. Hoelang dat proces duurt is overigens een vraag die nog beantwoord moet worden.”
Volgens de onderzoekers ligt de nadruk voor toekomstig bosbeheer op zorgvuldige afweging en monitoring. Verdere langjarige studies zijn nodig om te bepalen hoe duurzaam de effecten van steenmeel zijn, en hoe snel deze nadelige invloeden verdwijnen na (bijvoorbeeld) verwering van het steenmeel.
Meer informatie
- Het project (gefinancierd vanuit onderzoeksgelden van de provincie Noord-Brabant) is uitgevoerd door Bosgroep Zuid Nederland in samenwerking met Stichting Bargerveen. Bosgroep Zuid Nederland was verantwoordelijk voor de projectcoördinatie, inrichting van de proefvlakken, bodembemonstering en de verwerking van de bodemdata. Stichting Bargerveen verzorgde de bemonstering van de fauna in de veldinventarisatie, het overlevingsexperiment en de dataverwerking betreffende de fauna.
- De resultaten zijn vastgelegd in het rapport Effecten van steenmeeltoediening op miljoenpoten in zure bossen (pdf: 4,8 MB).
Tekst: Maaike de Graaf, Bosgroep Zuid Nederland; Joost Vogels, Stichting Bargerveen; Marrie Hoedelmans, De Bosgroepen
Beeld: Stichting Bargerveen; Marrie Hoedelmans