Tijdreizen met Clusius

Tijdreizen met Clusius, de titel van dit stukje, is het jaarthema 2026 van de Hortus botanicus Leiden. Dit jaar vieren we het feit dat Clusius 500 jaar geleden geboren werd. Op 19 februari, om precies te zijn. Noteer de datum alvast, de Hortus organiseert dan een feestelijke winterdag.

Zaden en bollen kun je zien als tijdreizigers: ze overbruggen ongunstige periodes tot de omstandigheden gunstig zijn om te ontkiemen. Botanische prenten kun je ook zien als tijdreizigers. Van oudsher zijn ze een middel om planten in volle glorie te kunnen tonen buiten het seizoen of ver weg van de groeiplaats.

Singelpark

De borden staan langs de Singelparkroute, een mooie en vrij toegankelijke groene rondwandeling in Leiden. Ze staan bij de heg rond de Clusiustuin, een reconstructie van de Hortus zoals die 435 jaar geleden werd aangelegd op precies deze plek. De twaalf afbeeldingen die rond de Clusiustuin getoond worden zijn afkomstig uit de ‘Libri picturati’. Clusius – in de jaren dat de aquarellen gemaakt werden nog werkzaam in Brugge maar later directeur van de Hortus – heeft de tekenaars vermoedelijk geadviseerd en de aquarellen van aantekeningen voorzien. Je hoeft de Hortus dus niet in om ze te zien, al zou het jammer zijn om de tuin over te slaan.

Advies van Clusius

De Biblioteka Jagiellońska te Kraków (Krakau) bewaart meer dan 1.400 originele aquarellen van voornamelijk planten. Ze zijn gemaakt in opdracht van plantkundige Karel van Sint Omaars (1533-1569). Carolus Clusius (Charles de l’Écluse) woonde in de jaren dat de aquarellen gemaakt werden bij Brugge. Onderzoekers vermoeden dat hij advies heeft gegeven bij het maken van de prenten; de aantekingen bij de aquarellen zijn mogelijk door hem gemaakt. Later werd Clusius de eerste prefect van de Leidse Hortus.

Vijf tekenaars werkten aan de prenten. Niet alle namen zijn bekend, maar een van hen was Jacob van den Coornhuuse (ca. 1529-ca. 1584).

Onderzoek

Na de dood van Karel van Sint Omaars kwamen de aquarellen terecht in Berlijn, inmiddels in de vorm van vijftien gebonden boeken (‘Libri picturati A 16-30’). Ter bescherming tegen oorlogsgeweld werd de collectie ondergebracht in een klooster in Grüssau (Krzeszów). Na de oorlog lag dit op Pools grondgebied en kreeg de verzameling een plaats in de universiteitsbibliotheek van Krakau, de Biblioteka Jagiellońska.

Sinds 1981 is er veel onderzoek naar gedaan. Voor de uitgave ‘Libri picturati’ werkte een team wetenschappers uit Spanje, Italië, Polen, Duitsland en Nederland samen onder wie Jan de Koning en Gerda van Uffelen, beiden indertijd verbonden aan de Hortus botanicus Leiden. Het boek waarin hun onderzoek en 90 aquarellen gepresenteerd werden, Drawn After Nature, verscheen in 2008. Het is nog antiquarisch verkrijgbaar én als e-book bij wetenschappelijke uitgeverij Brill.

Tekst: Hanneke Jelles, Hortus botanicus Leiden
Beeld: Carolus Clusius, Libri picturati